De docenten  keken naar het leven in de bodem en de diversiteit van waterorganismen, maar ook naar de luchtkwaliteit en de ontwikkeling van de vegetatie. Ook dachten zij mee over het beheer van groene verbindingszones in de gemeente Den Haag. GLOBE-Nederland organiseerde deze dag om docenten uit heel Nederland kennis te laten maken met de GLOBE-aanpak. Leerlingen doen met GLOBE metingen in de schoolomgeving. Zo leren zij hoe zij zelf een onderzoek moeten uitvoeren. Ook dragen de leerlingen op deze manier bij aan meer kennis over natuur en milieu. Hun metingen leveren bovendien een bijdrage aan onderzoeken van instituten als KNMI, RIVM, Wageningen Universiteit en zelfs NASA.

Raakvlakken

Het Museon werd niet toevallig als plek voor de GLOBE-dag gekozen: in het Museon kun je de vaste tentoonstelling OnePlanet zien. "Deze tentoonstelling heeft veel overeenkomsten met de GLOBE-onderzoeken", vertelt Friso Visser, plaatsvervangend directeur bij het Museon. "Zo zijn er speciale exposities over waterkwaliteit en bodem." Het uitgangspunt van de tentoonstelling, de zeventien Duurzame Ontwikkelingsdoelen (Sustainable Development Goals) van de Verenigde Naties, sluit goed aan bij de GLOBE-onderzoeken.

Stadshoudersplantsoen als ecologische verbindingszone

Martin van den Hoorn, stadsecoloog in Stadsplantsoen als ecologische verbindingszone (Bron: Martin van den Hoorn)Den Haag, hield een presentatie over het naast het Museon gelegen Stadhoudersplantsoen. De gemeente wees dit stadsplantsoen aan als ecologische verbindingszone. Binnen Den Haag brengen de ecologische verbindingszones natuur- en groengebieden beter met elkaar in contact. Zo gebruiken dieren en planten deze zones om van het ene naar het andere groengebied te komen. Van den Hoorn vertelde over de vernieuwde aanpak van de gemeente voor het beheer van deze groene verbindingszone, en over hoe de gemeente barrières wegneemt. Hier is veel samenwerking met verschillende partijen voor nodig, bijvoorbeeld met bewoners om de stadsnatuur te monitoren. Want stadsnatuur, daar ga je samen voor!

GLOBE-wetenschappers vertelden over hun GLOBE-module. Deze modules kunnen mogelijk bijdragen aan het onderzoek naar de Stadshouderskade. Ton Schouten, onderzoeker bij het RIVM, hield de pitch 'De Bodem Leeft'. Hierin lichtte hij de verbindende functie van de bodem toe. De bodem kan bijvoorbeeld helpen om de biodiversiteit in een stad te verspreiden.

Aan de slag

Wetenschap kun je doen, daar draait GLOBE om. Maar dan moet je wel weten hoe! Docenten zijn meestal geen onderzoekers. En net als doceren is wetenschap bedrijven ook een vak dat je moet leren. In de workshoprondes gingen de docenten daarom op pad met een werkplan. In dit werkplan stonden alle stappen van de onderzoekscyclus beschreven. De docenten konden kiezen uit vier thema's: atmosfeer, water, bodem en natuur.

Zo staken de deelnemers aan de workshop Levende Bodem plaggen uit. Deze onderzochten zij op de aanwezigheid van regenwormen en andere bodemdieren. Ze hadden geluk, want het was druk in de bodem van het Stadhoudersplantsoen. Op een plek vlak onder de struiken vonden de deelnemers (omgerekend) 125 wormen per vierkante meter. Op de Regenwormen-kaart op deze website kun je zien hoeveel regenwormen je in de Nederlandse bodem kunt vinden. Ook onderzochten de deelnemers de activiteit van bacteriën in de bodem. Want wist je dat een theelepel grond miljarden bacteriën bevat? Tenslotte onderzochten ze de invloed van de Toverhazelaar op de fauna.

De onderzoekers sloten de GLOBE-dag 2019 workshopronde af met praktische tips over hoe je GLOBE-aanpak kunt toepassen in een klassikale omgeving. Bijvoorbeeld: hoeveel contactmomenten zijn er nodig en hoe organiseer je het? "Interessant om zelf onderzoek te doen", zei een docent na afloop. "Ik had bijvoorbeeld geen idee dat er zoveel diertjes in de grond leefden." Ook HAVO-scholieren Sam en Maarten van het Wartburg College in Dordrecht deden mee aan de workshop. Sam: "Ik vond het heel nuttig om onderzoek te doen. Juist van de praktijk leer je! Bijvoorbeeld hoe processen als de koolstofcyclus van de bodem werken."

Resultaten

Tijdens de verdiende borrel presenteerden de deelnemers op posters hun onderzoeksresultaten. Dit leverde mooie ideeën op, waaronder ideeën voor het beheer van de groene verbindingszones van de gemeente Den Haag. Een foto-impressie van de GLOBE-dag 2019 vindt u op de website van GLOBE Nederland.

Meedoen aan GLOBE?

Wilt u ook met uw school bijdragen aan het wereldwijde GLOBE-netwerk van 30.000 scholen in 117 landen? Dat kan. Meer informatie vindt u op de website van GLOBE Nederland. Daar vindt u ook meer informatie over hoe GLOBE is in te zetten op school.

 

 

Leerlingen doen met GLOBE metingen in de schoolomgeving en leren zo zelf onderzoek te doen en dragen gelijk bij aan meer kennis over natuur en milieu. Op de GLOBE-dag laten wetenschappers, docenten en leerlingen je ervaren hoe het is om mee te doen met GLOBE.

Waar?

GLOBE heeft dit jaar voor het Museon als locatie gekozen. De tentoonstelling One Planet van het Museon heeft veel raakvlakken met de GLOBE-onderzoeken. Er zijn onder andere speciale exposities over waterkwaliteit en bodem.

Voor wie?

De dag is bedoeld voor docenten en technische onderwijsassistenten in de bètavakken en aardrijkskunde. Het programma sluit aan bij onder andere de volgende thema's: leren onderzoeken (PWS, PO), internationalisering, duurzaamheid en tweetalig onderwijs. De dag is zowel geschikt voor ervaren GLOBE docenten als personen die zich op het programma willen oriënteren. Ook organisaties die bij willen dragen aan de verspreiding van GLOBE zijn van harte welkom.

Meer informatie en aanmelden

Voor meer informatie en een aanmeldformulier kijk op GLOBE Nederland.

 

Op de Atlas Werkconferentie 2019 zoeken we de verbinding met de burger. Centraal staat de vraag hoe we burgers in beweging kunnen krijgen voor een gezonde leefomgeving en hoe de Atlas daarbij kan helpen. De Atlas Leefomgeving, Atlas Natuurlijk Kapitaal, Nationale EnergieAtlas, Gezonde leefomgeving (voorheen Gids Gezonde Leefomgeving) en de Gezond OntwerpWijzer bieden allen informatie en handelingsperspectieven om in beweging te komen voor een gezonde leefomgeving.

Bezoekers kunnen allerlei workshops volgen, een Geluksroute wandelen en kennis maken met nieuwe mogelijkheden. We sluiten af met een gezellige borrel. Meer informatie over het programma volgt binnenkort.

Meld u aan!

Wij kijken uit uit naar uw komst. Meld u aan via het aanmeldformulier.

Waar?

Igluu Eindhoven, Lichttoren 32 te Eindhoven

Hoe laat?

U bent vanaf 09:00 uur welkom. Het programma start om 09:45 en de afsluiting is om 16:00 met aansluitende borrel.

Meer informatie?

Wilt u meer informatie? Neem dan contact op met Hans Neele via hans.neele@rws.nl.

Hopelijk tot ziens op 16 mei!

Het Atlas-team

Natuurlijk kapitaal, dat klinkt mooi, maar wat is het? Met natuurlijk kapitaal bedoelen we alle diensten en voorraden die de natuur ons biedt. Zowel in het verleden, als nu en in de toekomst. Dit natuurlijk kapitaal kan fungeren als ecosysteemdienst, een dienst die de natuur aan mensen levert. Soms zijn deze ecosysteemdiensten zichtbaar. Denk bijvoorbeeld aan kustbescherming, waarbij duinen en zandbanken onze kust beschermen tegen overstroming. Of verkoeling in de stad, waarbij bomen en planten als een natuurlijke airconditioning de warmte in een stad omlaagbrengen. Sommige ecosysteemdiensten zijn minder zichtbaar, zoals koolstofvastlegging. Zo zorgen groeiende bossen voor een vermindering van het koolstofdioxide (CO2) in de lucht. Bestuiving door insecten levert als ecosysteemdienst een vitaal element aan de voedselproductie. Een substantieel deel van de productie van een aantal Nederlandse gewassen is hiervan afhankelijk. Kijk op deze website voor een overzicht van ecosysteemdiensten.

Vraag groter dan aanbod

Met het natuurlijk kapitaal is het net als met elk kapitaal. Je kunt het zodanig beheren dat de waarde behouden blijft of zelfs groeit, maar het kan ook verminderen. Bijvoorbeeld als er meer van wordt gebruik dan erbij komt. Hoe is het met het natuurlijk kapitaal in Nederland gesteld? Volgens de Graadmeter Diensten van Natuur (Planbureau van de Leefomgeving en Wageningen UR) is er een negatieve trend de afgelopen twintig jaar. Het aanbod van diensten uit de natuur neemt af of blijft in het gunstige geval stabiel, terwijl de vraag groeit.

Trend ombuigen

Willen we ons natuurlijk kapitaal behouden, moeten we deze trend ombuigen. Wellicht biedt de circulaire economie uitkomst. De circulaire economie neemt weliswaar (de naam zegt het al!) het economische systeem als uitgangspunt. Bij het natuurlijk kapitaal staan de draagkracht van ecosystemen en de natuur centraal. Beide systemen delen echter het uitgangspunt dat de welvaart uiteindelijk te lijden heeft van overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen. De circulaire economie en het natuurlijk kapitaal kunnen elkaar versterken. Dan is het belangrijk om onze ecosystemen beter in kaart te brengen en zo de kansen van ecosysteemdiensten beter te benutten. Het Natuurlijk Kapitaal (NK-model) probeert de maatschappelijke waarde van ecosystemen in kaart te brengen. Op deze Atlas staan een aantal kaarten die volgens dit NK-model zijn berekend.  

Circulaire economie en ons natuurlijk kapitaal

Even terug naar ons vorige Nature Today-artikel. De circulaire economie biedt een ander perspectief op productieprocessen. Deze worden niet meer lineair ingericht van grondstof naar product naar afval, maar volgt de natuurlijke kringloop. Afval vormt de grondstof voor nieuwe producten en daarnaast gaat het om het minimaliseren van grondstofgebruik door hergebruik van producten, onderdelen en hoogwaardige grondstoffen. Natuurlijk kapitaal kan slimme innovatieve oplossingen bieden voor de circulaire economie en zorgt voor minder materiaalbehoefte. In het meest gunstige geval gaat zowel natuur als economie erop vooruit en is er sprake van een win-win-situatie. In het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050 formuleert het kabinet drie strategische doelstellingen. Hiermee wil zij de economie ombuigen naar een duurzaam gedreven, volledig circulaire economie in 2050. Welke ecosysteemdiensten zouden kunnen helpen bij het bereiken van deze doelstellingen? 

Wegbermen beter benutten

Wegbermen bieden circulaire kansen die gebruikt kunnen worden om te voldoen aan de eerste doelstelling ‘het hoogwaardig benutten van grondstoffen in bestaande ketens.' Wegbermen beschermen ons op natuurlijke wijze tegen wind en geluid. Bloemrijke bermen dragen bij aan de biodiversiteit. Verder kunnen bermen fijnstof opvangen en zorgen zij zo voor een betere luchtkwaliteit. Maar de circulaire kansen van wegbermen als ecosysteem worden onvoldoende benut. Terwijl er genoeg bermafval is. Nu wordt afval van bermgras vaak afgevoerd, gestort of gecomposteerd. Dit is een kostenpost en bij de compostering komt methaan vrij. Zonde, want dit afval kun je gebruiken als grondstof voor nieuwe producten, dus als productieve ecosysteemdienst! Zo werken in de proef Van berm tot bladzijde diverse partijen samen om grasachtige biomassa om te zetten in een alternatieve grondstof voor de productie van papier. Het resultaat: geen hoge kosten voor het afvoeren van bermgras en de productie van duurzaam karton! Rijkswaterstaat experimenteert ook met toepassingen van bermgras zoals de biobased vangrail in Zeeland en biobased bankjes om het straatbeeld te verduurzamen.

Mogelijk biedt bermgras ook kansen als biogas. Met de droge vergisting van bermgras kan hernieuwbare energie worden geproduceerd. Uit een rapport van Alterra Wageningen (3.7 MB) blijkt dat de droge vergisting van bermgras een besparing oplevert ten opzichte van aardgasgebruik op de broeikasgasemissie. Bruto bedraagt deze besparing circa 150 ton per 1000 ton bermgras; netto is de besparing ruim 60 ton. Zie ook de praktijkproef van Rijkswaterstaat en Hooghiemraadschap De Stichtse Rijnlanden in de provincie Utrecht.

Bermgras kan als grondstof hoogwaardiger worden benut in de keten, maar wel binnen bepaalde grenzen en met beleid. Want de ene berm is de andere niet. Bermen hebben als ecosysteemdienst bovendien verschillende functies. De kaart Biomassa – bermmaaisel geeft de potentiële hoeveelheid bermmaaisel (kton) langs wegen buiten de bebouwde kom in een gemeente weer.

Hout als duurzame grondstof

Hout biedt als duurzaam geproduceerde, hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstof kansen om niet duurzaam geproduceerde grondstoffen te vervangen. Dat sluit aan bij de tweede strategische doelstelling 'het vervangen van fossiele, kritieke en niet duurzaam geproduceerde grondstoffen door duurzaam geproduceerde, hernieuwbare en algemeen beschikbare grondstoffen'. Hout kun je duurzaam produceren, want er zijn relatief weinig fossiele brandstoffen nodig om hout te kappen, te vervoeren of te bewerken. Ook is hout als grondstof hernieuwbaar, want je kunt steeds nieuwe bomen planten. En groeiend hout draagt bij aan vermindering van de CO2-uitstoot. Als ecosysteemdienst is hout ook circulair in te zetten. Toepassingen van hout in bijvoorbeeld de bouw kunnen als alternatief dienen voor het gebruik van steenachtige materialen, metalen of kunststoffen. Een mooi voorbeeld van hout als alternatief voor andere materialen is de houten verkeersbrug in Sneek. Dit is de eerste houten brug in Nederland in de zwaarste verkeersklasse. Of wat te denken van HAUT aan de Amstel, de hoogste houten woontoren in Nederland. Ook het afval van hout kun je gebruiken: zie hiervoor het demonstratietraject van TNO en een aantal andere bedrijven. Hierin worden hardhouten deuren die normaal op de vuilnishoop gaan, tot nieuwe deuren en andere producten verwerkt.  

Kortom, hout biedt kansen voor de circulaire economie. Echter, voor een verhoogde inzet van hout is meer hout nodig. Het Actieplan Bos- en Hout biedt perspectief. Dit zet in op een verhoging van de houtproductie met 1,2 miljoen per jaar. De kaart De potentiele houtoogst van stamhout laat kansen zien voor extra houtproductie.

Zeewier als nieuwe ecosysteemdienst

De derde doelstelling luidt ‘het ontwikkelen van nieuwe productiemethodes, nieuwe producten en het bevorderen van nieuwe manieren van consumeren.' Daar biedt zeewier als nieuwe ecosysteemdienst kansen. Zeewier heeft geen kostbare landbouwgrond nodig, dus de bodem wordt niet verder uitgeput. Zeewier als nieuwe grondstof kan helpen om de overgang te maken van een economie die draait op fossiele grondstoffen naar een economie die draait om biomassa als grondstof. Uit het rapport Zeewier en natuurlijk kapitaal (pdf: 744 KB) van Wageningen UR blijkt dat zeewierteelt op verschillende manieren kan dienen als ecoysteemdienst. Als productiedienst van voedsel (zeewier is rijk aan eiwitten), maar ook als grondstof voor onder andere bioplastics en de groene chemie. Als regulerende dienst kan zeewierteelt onder andere bijdragen aan het reguleren van de stroming en golfslag. Hierdoor is er in windparken minder onderhoud aan windturbines nodig.  

Zo biedt zeewier allerlei kansen voor het ontwikkelen van nieuwe producten en een nieuwe manier van consumeren. De zeewierteelt in de Noordzee staat echter nog in de kinderschoenen. Wat nu beschikbaar is, zijn de resultaten van kleinschalige pilots en studies uit andere zeeën. Er zijn meer onderzoek en meer pilots gericht op de Noordzee nodig. Maar als nieuwe ecosysteemdienst biedt de zeewierteelt zeker potentie. Op de kaart Macroalgenproductie in de Noordzee zijn de gebieden te zien die mogelijk geschikt zijn voor de productie van bruinwier (Laminaria digitata).    

Nederland circulair in 2050?

Hierboven worden slechts enkele van de vele manieren waarop ons natuurlijk kapitaal inzetbaar is om de circulaire economie dichterbij te brengen beschreven. Nederland in 2050 volledig circulair? Het zou mooi zijn!

Foto's: Atlas Natuurlijk Kapitaal; Pixabay; Kars Veling; Staatsbosbeheer

...aandacht wordt gevraagd voor het steeds schaarser worden van grondstoffen, en de initiatieven om grondstoffen te hergebruiken. Dit leidt bovendien tot milieuwinsten als verminderde uitstoot van broeikasgassen en vervuiling, wat gunstig is voor de biodiversiteit.

Circulaire economie lijkt misschien een buzzwoord, maar het begrip wordt steeds belangrijker. Een circulaire economie is, in tegenstelling tot een lineaire economie, gebaseerd op het minimaliseren van grondstofgebruik door het hergebruik van producten, onderdelen en hoogwaardige grondstoffen. In de circulaire economie wordt afval gezien als grondstof voor een nieuw of ander product. Er zijn zo minder nieuwe materialen nodig, zoals plastics en metalen. Dit geeft allerlei milieuwinsten zoals minder uitstoot van broeikasgassen, en een afname in bodem-, water-, en luchtverontreiniging. Bovendien wordt biodiversiteitsverlies beperkt. Afval is namelijk wereldwijd een groot probleem en heeft grote consequenties voor het milieu. Plastic in de maag van dieren, stranden en rivieren waar geen zand of water meer te zien is vanwege het afval, en beelden van afvalstorten waar mens en dier in troep op zoek zijn naar iets van waarde of eten. Hier moeten we vanaf, maar hoe?

Op naar een circulaire economie

In het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050 schetst het kabinet hoe we onze economie kunnen ombuigen naar een duurzaam gedreven, volledig circulaire economie in 2050. In 2030 is als eerste doel gesteld dat 50 procent minder primaire grondstoffen (fossiel, metaal en mineraal) worden gebruikt. Ook is, in aanloop naar het programma, op 24 januari 2017 het Grondstoffenakkoord gelanceerd met de maatschappelijke partners.

Niet alleen de overheid ziet de circulaire economie als noodzaak. In de bedrijfswereld worden steeds meer (winst)voordelen gezien van circulair ondernemen. De internationaal bekende meubelgigant IKEA bijvoorbeeld, is één van de koplopers binnen de meubelbranche om circulair te worden. Vorig jaar won IKEA de circular economy award van het World Economic Forum en ze hebben toegezegd om alleen herbruikbaar en gerecycled materiaal te gebruiken in 2030. Ook gaat de meubelgigant vanaf 2020 al het wegwerpplastic zoals tasjes en rietjes verbannen uit de winkels.

Koffiedik als grondstof

Ook in Nederland zijn er initiatieven en projecten die laten zien dat circulair ondernemen werkt. Van koffiedik dat wordt gebruikt als grondstof voor paddenstoelen (RotterZwam) tot lease-jeans die worden hergebruikt als je klaar bent met het dragen (Mud Jeans). Closing the loop heeft als doel dat voor elke nieuwe telefoon die wordt aangeschaft een afgedankte telefoon netjes gerecycled wordt. Zij noemen dit het One for One-principe. Voor hun circulaire initiatief hebben zij de Circular Award 2018 gekregen. Deze maand worden de nominaties bekend gemaakt voor de Circular Awards 2019; 21 februari worden de prijzen uitgereikt.

Hoe circulair is Nederland?

Deze initiatieven zijn heel leuk, maar Nederland is nog ver verwijderd van het echte doel. Dit blijkt uit het rapport Circulaire economie op de kaart, dat het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) uitbracht bij de start van de Week van de Circulaire Economie. In dit rapport brengt het PBL de circulaire activiteiten in de Nederlandse economie in beeld. Daarbij maakt zij onderscheid tussen zes strategieën die bijdragen aan het verminderen van het gebruik van (primaire abiotische) grondstoffen: refuse en rethink, reduce, reuse, repair en remanufacturing, recycling en recover. De zes strategieën zijn weergegeven op de R-ladder in het eerste figuur. Met strategieën die hoger op de ladder staan (lager cijfer), worden in eerste instantie meer grondstoffen bespaard, waardoor belasting van het milieu wordt voorkomen.

Momenteel telt Nederland zo'n 85.000 circulaire activiteiten die werk bieden aan circa 420.000 mensen. Circulariteit heeft daarmee een plek veroverd in de Nederlandse economie. Maar het merendeel van de circulaire activiteiten bestaat al langer. Denk aan milieustraten en kringloopwinkels. Volgens het PBL is het cruciaal om in te zetten op innovatieve manieren om het grondstoffengebruik in Nederland efficiënter te maken. Zo zijn er beduidend minder initiatieven buiten de recycling, terwijl deze in potentie meer grondstoffen kunnen besparen. Er is volgens het Planbureau veel winst te behalen door andere R-en in te zetten (zie tweede figuur). Denk bijvoorbeeld aan initiatieven die de levensduur van producten kunnen verlengen met een ander productmodel of aan nieuwe businessmodellen als Peerby of Snappcar.

Verandering in mindset

Ook concludeert het PBL: "Het versnellen van de overgang naar een circulaire economie vraagt om het stimuleren van een breed spectrum van initiatieven op korte termijn én om het zoeken naar hoe dominante gewoontes, opvattingen en regels zijn te veranderen." Het vergt een verandering in mindset. Ook thuis kun je hier aan bijdragen. Is het wel nodig om een bepaald product aan te schaffen, of kun je het ook lenen? Is de wasmachine echt kapot, of hoeft er maar één onderdeel vervangen te worden? En is het echt noodzakelijk om elke dag vlees te eten? Zo werken we allemaal aan het doel om grondstoffen te besparen en afval de wereld uit te helpen.

In een volgend Natuurbericht zullen we ingaan op welke ecosysteemdiensten kunnen bijdragen aan de circulaire economie. Tot die tijd kun je voor meer inspiratie kijken op Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Leadfoto: Fotoabonnement.nl
Figuren: Planbureau voor de Leefomgeving

De Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij is een nieuw instrument dat biodiversiteitsversterkende prestaties in de melkveehouderij meetbaar maakt. De monitor werd gelanceerd door FrieslandCampina, Rabobank en Wereld Natuur Fonds de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij om melkveehouders te stimuleren aan biodiversiteitsherstel te werken. De monitor is ontwikkeld in samenwerking met Wageningen Universiteit en het Louis Bolk Instituut. De basis voor deze monitor vormde het conceptuele kader biodiversiteit, ontwikkeld door het Louis Bolk Instituut. In dit kader is het begrip biodiversiteit vertaald voor de melkveehouderij op basis van vier pijlers die onderling samenhangen: de functionele agrobiodiversiteit, de landschappelijke diversiteit, de diversiteit van de soorten en de regionale biodiversiteit. Deze pijlers vormen de basis voor het beoordelen en meetbaar maken van biodiversiteit. Op grond van verkennende studies hebben het Louis Bolk Instituut en Wageningen Universiteit in de Biodiversiteitsmonitor zeven kritieke prestatie-indicatoren (KPI's) gedefinieerd. Deze meten de prestatie van melkveehouders in hun bijdrage aan biodiversiteit ten behoeve van deze pijlers: het percentage beheerd land, het percentage kruidenrijk grasland, de uitstoot van broeikasgassen, de emissie van ammoniak, het stikstofbodemoverschot, het percentage eiwit van eigen bedrijf, en het percentage blijvend grasland.

Conceptueel kader biodiversiteit (Bron: het Louis Bolk Instituut )

Hoe werkt de Biodiversiteitsmonitor?

Als melkveehouders de Biodiversiteitsmonitor gaan gebruiken, krijgen ze een score op deze KPI's. Zo kan de impact van de melkveehouder op de (lokale) biodiversiteit meetbaar worden gemaakt en krijgen melkveehouders een beeld van hun prestaties. Maar de monitor helpt melkveehouders ook op weg naar betere prestaties door concrete maatregelen aan te bieden waarmee ze de biodiversiteit in hun melkveehouderij kunnen versterken. Door botanisch beheer uit te voeren op kruidenrijke graslanden kunnen boeren bijvoorbeeld werken aan een gezonde en natuurlijke voedselbron voor hun koeien én leveren ze een bijdrage aan de biodiversiteit. Deze kruidenrijke graslanden vormen immers een aantrekkelijke biotoop voor weidevogels als de grutto. Door klaver te zaaien in blijvend grasland, kunnen boeren bovendien hun stikstofgift verminderen. Klaver bindt namelijk stikstof uit de lucht. Deze stikstof komt weer vrij in de bodem en daarmee ten goede aan het gras. Zo verhogen boeren ook het percentage eiwit van eigen bedrijf.

Bekijk op de website Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij hoe de Biodiversiteitsmonitor in de praktijk werkt aan de hand van een prototype voor de drie fictieve gebruikers Johan, Katrien en Gerrit.

Prototype Biodiversiteitsmonitor (Bron: Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij)

Op weg naar natuurherstel én nieuwe verdienmodellen zuivelketen

De partijen achter de Biodiversiteitsmonitor willen het voor melkveehouders aantrekkelijk maken om over te stappen naar een natuurvriendelijkere bedrijfsvoering. Dit doen zij door boeren die hoog scoren op de Biodiversiteitsmonitor te belonen voor hun natuurvriendelijke inzet. Zo kan de Biodiversiteitsmonitor een basis vormen voor nieuwe verdienmodellen in de zuivelketen.

Van theorie naar praktijk

Het project loopt al bijna vijf jaar. "Wij willen toe naar een eenduidig meetinstrument dat allerlei partijen in staat stelt boeren te belonen voor hun prestatie op biodiversiteit", zegt Jacomijn Pluimers, senior adviseur bij het Wereld Natuur Fonds. "En dat kost tijd. Want biodiversiteit wordt beïnvloed door zoveel verschillende aspecten, die soms zelfs tegenstrijdig met elkaar zijn. Meer eiwit van eigen land kunnen boeren bijvoorbeeld realiseren door een hogere (intensievere) grasproductie, maar dat is vaak niet goed voor de biodiversiteit. Daarom is het ook van belang een indicator als ‘kruidenrijk grasland' mee te nemen. Zo houdt de set van KPI's het geheel in balans." Volgens Pluimers is het bijzondere van de Biodiversiteitsmonitor dat deze prestaties van boeren meet die van invloed zijn op de biodiversiteit op en om het bedrijf, in tegenstelling tot de losse maatregelen waar het agrarisch natuurbeheer vaak uit bestaat.

Om tot de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij die er nu ligt te komen, zijn verkennende onderzoeken uitgevoerd, maatregelen, kansen en handels perspectieven geïnventariseerd en zijn KPI's verder doorontwikkeld. Hiervoor zijn in samenwerking met boeren en collectieven ook pilots uitgevoerd, om zo ook de kennis uit de praktijk mee te nemen. "Het heeft even geduurd, maar we hebben nu een bruikbaar instrument voor de praktijk", stelt Pluimers. "Dit is een doorslaggevende eerste stap. Het is nu van belang dat de monitor wordt toegepast en boeren kunnen worden beloond. Zo krijgen wij inzicht in hoe het verdienmodel er voor de boeren uit gaat zien, én kunnen we monitoren hoe dit bijdraagt aan het herstel van de biodiversiteit. Door te doen, te leren en beter te doen, kunnen we de Biodiversiteitsmonitor verder perfectioneren."

Samen echt verschil maken

Van groot belang is volgens Pluimers dat alle partijen nauw betrokken blijven bij de doorontwikkeling en implementatie. "Onze ambitie is dat de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij straks ook door andere ketenpartijen en belanghebbenden wordt ingezet," vervolgt Pluimers. "Denk bijvoorbeeld aan zuivelondernemingen die goed scorende melkveehouders belonen met een plus op de melkprijs. Of aan banken die een rentekorting verlenen of verpachters die onder gunstige pachtvoorwaarden hun land verpachten. Wanneer verschillende partijen meewerken, kunnen beloningen gestapeld worden en wordt het verdienmodel voor boeren zodanig dat het interessant is om duurzaam te produceren. Zo kunnen we toewerken naar een duurzame landbouw in balans met natuur en samen echt het verschil maken."

Veranderen kost tijd

Werken met de Biodiversiteitsmonitor impliceert dat melkveehouders wezenlijk anders moeten gaan werken. "We hopen dat de Biodiversiteitsmonitor een prikkel vormt om dit ook echt te gaan doen", zegt Pluimers. "En dat de boeren zelf ook de voordelen gaan inzien. Want de grootste beloning komt van de natuur zelf. Welke boer wil nu niet een vruchtbare en gezonde grond?" Alle veranderingen kosten tijd. Dit geldt ook voor de implementatie van de Biodiversiteitsmonitor. "We zien wel een ontwikkeling", stelt Pluimers. "Steeds meer partijen erkennen dat de relatie tussen natuur en landbouw onder druk staat en dat we een omslag moeten maken naar een landbouw die in balans is met de natuur. Dat kan, dat weet ik zeker, en met de Biodiversiteitsmonitor laten we zien hoe landbouw en natuur elkaar zelfs kunnen versterken."

Omslag in denken

De Duurzame Zuivelketen heeft inmiddels ook de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij omarmd, wat van belang is voor de bredere implementatie van de monitor. Ook een grote sprong voorwaarts is volgens Pluimers dat het vorige maand uitgebrachte Deltaplan Biodiversiteit het denken in en meten van KPI's omarmt. Volgens dit breed gedragen plan moet iedereen grondgebruikers kunnen stimuleren en waarderen op basis van eenduidig gemeten prestaties die bijdragen aan herstel van biodiversiteit. De in de Biodiversiteitsmonitor voorgestelde manier van werken sluit ook goed aan bij de omslag naar kringlooplandbouw die minister Schouten in haar visie Landbouw, Natuur en Voedsel: Waardevol en Verbonden beschreef.

Nieuwe ontwikkelingen

In navolging van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij zijn het Wereld Natuur Fonds en de Rabobank samen met Brancheorganisatie Akkerbouw begonnen om een Biodiversiteitsmonitor Akkerbouw te ontwikkelen. De bedoeling is dat deze over twee jaar landelijk kan worden toegepast. Pluimers: "Onze kennis en ervaring in de ontwikkeling van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij worden daarin optimaal gebruikt."

Ook samenwerkingspartner FrieslandCampina zit niet stil. FrieslandCampina implementeerde de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij bij de productie van de nieuwe melkstroom die in december 2018 voor het eerst in de supermarkt verkrijgbaar was. Deze duurzame melk voldoet aan de eisen die Stichting Milieukeur stelt, waarbij de KPI's van de Biodiversiteitsmonitor integraal zijn overgenomen.

Daarmee verdient het als eerste het keurmerk ‘On the way to Planet Proof' voor zuivel. De meerprijs die consumenten betalen voor deze melk komt direct ten goede aan de betrokken melkveebedrijven. Daarnaast heeft FrieslandCampina de Biodiversiteitsmonitor opgenomen in Foqus Planet, het kwaliteits- en duurzaamheidsprogramma van de leden: melkveehouders voor de productie van melk. Aangesloten leden kunnen bij een goede score de toeslag die ze moeten betalen om deel te nemen aan Foqus Planet, terug verdienen. Zo brengt FrieslandCampina het beloningsprincipe achter de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij nu al in de praktijk.Tegelijkertijd werkt de Rabobank aan een systeem om boeren met meer oog voor natuur een rentekorting te geven. Het idee is dit op basis van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij te doen en daarmee melkveehouders te stimuleren om te schakelen naar een andere manier van werken.

Samen een mooie toekomst oogsten

"We zijn heel blij met deze nieuwe ontwikkelingen", stelt Pluimers. "Zeker met de omarming van onze manier van denken in het Deltaplan Biodiversiteit is een belangrijke stap voorwaarts gezet." Ook op Europees niveau ziet Pluimers interessante kansen. "We voeren nu gesprekken met ministeries om te kijken hoe de Biodiversiteitsmonitor kan worden gebruikt in nieuw Europees landbouwbeleid", aldus Pluimers. "Want het instrument is daarvoor heel bruikbaar. Als de Europese inkomenssteun die boeren ontvangen, wordt gekoppeld aan de prestaties op de Biodiversiteitsmonitor, dan wordt het voor boeren nog interessanter om over te schakelen naar een meer natuurvriendelijke manier van werken. Zo kunnen we samen een mooie toekomst oogsten, voor boer én natuur." 

Foto's: Sara Winters, Fotoabonnement.nl; Louis Bolk Instituut; Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij; Samen voor biodiversiteit; Stichting Milieukeur

Kwelders zijn begroeide stukken land die direct zonder duinenrij of dijken aan zee grenzen. Ze liggen meestal langs ondiepe getijdegebieden, zoals bijvoorbeeld de Waddenzee. Bij storm of extra hoog water komt een kwelder onder water te staan. Ook in het deltagebied komen kwelders voor. Daar heten ze schorren. Vroeger bestond een kwart van Nederland uit kwelders. Verreweg de meeste zijn al eeuwen geleden ingedijkt. Wereldwijd is de helft van de kwelders verdwenen.

Kwelders, de grootste Blue Carbon-ecosystemen van ons land

Dit is jammer, want maritieme ecosystemen als kwelders kunnen enorme hoeveelheden koolstof opslaan. Blue Carbon is de term voor alle koolstof die zich in de oceanen bevindt. Opslag van Blue Carbon in mariene ecosystemen vindt plaats door de sedimentatie van organische deeltjes (planten- en/of algenresten). Planten en algen die in de zoutwaterbodem neerslaan, zijn al snel zuurstofloos en daardoor ontsnappen er weinig broeikasgassen. Daarmee zijn kwelders met een totaaloppervlak van tienduizend hectare de grootste Blue Carbon-ecosystemen van ons land.

Blue Carbon in de Nederlandse kwelders

Maar hoeveel koolstof wordt er in de Nederlandse kwelders opgeslagen? In opdracht van Natuurmonumenten ging Bureau Waardenburg op onderzoek uit. In vier kweldergebieden van Natuurmonumenten (de Schorren van Texel, het Verdronken Land van Zuid-Beveland, de Zuidgors en het Uiterhuizenwad) heeft Bureau Waardenburg op verschillende punten het koolstofgehalte in de begroeiing en de bodem gemeten. Uit het onderzoek Blue Carbon in Nederlandse kwelders (pdf; 8,7 MB) blijkt dat Nederlandse kwelders samen ongeveer 60.000 ton CO₂ per jaar vastleggen. Dit is te vergelijken met de uitstoot van 7.500 huishoudens ten behoeve van wonen en vervoer. De kwelders leggen efficiënt CO₂ vast en doen dat sneller dan bossen. De koolstof blijkt ook nog eens veel langer opgeslagen te blijven.

Koolstofvastlegging per ecosysteemtype

Het thema Koolstofvastlegging schetst hoe ook bossen en veengebieden kunnen fungeren als ecosysteem voor het vastleggen van koolstof. Bossen hebben bij de vastlegging van CO₂ een vooraanstaande rol. Zij leggen CO₂ vast in hout en leggen daarmee een meerjarige voorraad aan. Echter, doordat bossen ook CO₂ uitstoten, leveren zij slechts een beperkte bijdrage aan de vastlegging van CO₂. Veengebieden waren in het verleden kansrijk, maar door ontginning en drooglegging oxideert het veen en komt juist veel CO₂ vrij. Dit proces kan weliswaar geremd worden door vernatting van het veen, maar er komt dan meer methaan vrij. En dit broeikasgas is 25 keer sterker dan koolstofdioxide.

Kwelders leggen in tegenstelling tot bossen niet alleen koolstof vast in het plantmateriaal, maar begraven koolstof voor het grootste gedeelte in het sediment door de invanging van algen. Hierdoor leggen ze jaarlijks per eenheid oppervlakte meer koolstof vast dan bossen op het land. Het Nederlandse kwelderoppervlak (10.000 hectare) is in vergelijking met het bosoppervlak (365.000 hectare (pdf; 2,7 MB)) klein, maar biedt als ecosysteem dus wel kansen voor de toekomst. En in tegenstelling tot zoetwaterecosystemen als veengebieden stoten kwelders als zoutwaterecosystemen niet of nauwelijks methaan uit.

Kansen voor koolstofcertifcaten

Kwelders bieden dus kansen en niet alleen voor de CO₂-vastlegging. Als ecosysteemdiensten fungeren zij ook als natuurlijke kustverdediging en bieden zij een habitat aan specifieke planten- en diersoorten. Genoeg redenen om deze waardevolle gebieden te beschermen. Steeds meer bedrijven en particulieren compenseren de CO₂-uitstoot van bijvoorbeeld vliegreizen. Zij kunnen dan koolstofcertifcaten kopen om te compenseren. Natuurmonumenten verkent nu de mogelijkheid of met verkoop van klimaatcertificaten de schorren en kwelders extra beschermd kunnen worden. Het onderzoek van Bureau Waardenburg laat zien dat dit kansrijk is om te doen.

Natuur als bondgenoot

Het onderzoek laat zien dat de natuur een belangrijke bondgenoot is bij het aanpakken van het klimaatprobleem. Bekijk op welke andere manieren diverse ecosysteemdiensten kunnen helpen op de pagina Natuurlijk Kapitaal. Op de pagina Kaarten bij het thema Koolstofvastlegging vindt u verschillende kaarten die informatie geven over onder andere CO₂-vastlegging door planten en CO₂-vastlegging in landbouwbodems.

Nitrogen concentrations in the atmosphere are increasing, and the result has severe implications on the environment. In the Loonse en Drunense Duinen, such affects have been witnessed on plant species, with biodiversity being reduced due to dominating vegetation thriving off of the excess element. Luckily, an ambitious team of enthusiastic environmental students, from the Avans University of Applied Science, have set out to tackle the issue!

Since 2002, the Loonse en Drunense Duinen has been listed on Natura 2000, to protect the endangered habitats of the area. To ensure the region remains a soil loam landscape, the source/s of nitrogen disturbing the area are to be identified, to commence mitigation and management techniques. As such, students will complete the task for, and alongside, clients RIVM, Natuurmonumenten and the Provincie Noord Brabant.

Nitrogen is one of 17 macronutrients plants rely on for growth, being a vital element within chlorophyll used in the photosynthetic process. Too little will prevent vegetation from obtaining sugars (as well as interrupting oxygen production), yet too much would cause a peak in plant growth. Although this does not necessarily sound like a negative effect, varying plant species thrive off of different concentrations of nitrogen – denoting that plants with a lower tolerance will dominate the dune landscape as their threshold is met first. Not only does this interfere with the natural growth of more vulnerable vegetation as competition increases, but it also prevents the sandy grounds of the dunes to remain loose. The entrapment of plant roots encourages increasing levels of nitrogen to remain held within the area.

The Avans students will investigate soil and water samples taken form various points of the nature reserve, to test theories of the speculated sources. If the positive feedback loop of increasing nitrogen is not intercepted, predictions show the landscape will be taken over by forestry by the year 2050 - leaving no room for the natural dune landscape to persist.

Follow the progress of these enthusiastic students on their storymap, and stay tuned for updates!

Het gaat niet goed met de bodem in Nederland! Ze daalt, ze verdroogt, ze verliest vruchtbaarheid, ze verdicht, ze verzilt en ze verzuurt. En dat terwijl we de bodem en het daarmee samenhangende watersysteem zo hard nodig hebben. Dat schrijft het Initiatief Bewust Bodemgebruik in haar brandbrief aan Stientje van Veldhoven, staatssecretaris van het ministerie van I&W. In deze brief roept het Initiatief op tot zorg en aandacht voor het gebruik van het bodem- en watersysteem in de grote transities die op dit moment plaatsvinden. Want een gezond bodem- en watersysteem is niet alleen een randvoorwaarde is om maatschappelijke opgaven te realiseren, maar ook een kans. De brief is een handreiking vanuit het maatschappelijke veld om te komen tot een bewustwordingscampagne en een lange termijnvisie voor het duurzaam inzetten van het systeem bij het realiseren van de duurzame doelen.

Een robuuste bodem onder de ambities van het kabinet

Het Initiatief Bewust Bodemgebruik constateert dat de kabinetsambities en de maatschappelijke doelen, de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDGs), een beslag leggen op land en het bodem- en watersysteem. Zo is bijvoorbeeld voor woningbouw schone grond nodig, voor klimaatmitigatie vastlegging van CO2 in de bodem en voor klimaatadaptatie het waterbergend vermogen van de bodem. En voor energievoorziening wordt geothermie gebruikt en voor schoon drinkwater wordt het reinigend vermogen van de bodem ingezet. De bodem levert dus veel diensten aan de maatschappij. Om deze diensten te kunnen leveren, is een gezond bodem- en watersysteem essentieel.

Met de transities naar een circulaire economie, een duurzame energievoorziening en een klimaatrobuust Nederland neemt de druk op het bodem- en watersysteem toe. De ervaring leert dat het onbewust omgaan met het systeem leidt tot forse maatschappelijke kosten. Deze kunnen in de miljarden lopen. Denk aan bijvoorbeeld de kosten van bodemdaling in het veenweidegebied, de verzakking van infrastructuur, bodemverontreiniging, paalrot en wateroverlast door verstening.

Dit is hét moment

Het kabinet werkt op dit moment haar lange termijnambities uit in onder andere de Nationale  Omgevingsvisie (NOVI) en in het Energie- en Klimaatakkoord. In de Kabinetsreactie van juni jl. op de transitieagenda's circulaire economie geeft staatssecretaris Van Velthoven aan dat duurzaam bodembeheer als onderdeel van de transitieagenda Landbouw en Voedsel nodig is. Dit onderschrijft ook minister Schouten van LNV in wiens recente toekomstvisie Landbouw, natuur en voedsel een belangrijke rol voor bodem is weggelegd. Wat volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik nog ontbreekt, is het bewustzijn dat een gezond bodem- en watersysteem ook essentieel is voor de realisatie van andere transities. Niet alleen landbouwbodems, maar ook bodems in de stad, industriële bodems, bodems onder en rond infrastructuur en bodems in natuurgebieden zijn belangrijk om de gewenste transities mogelijk te maken. Dit is hét moment om het systeem een plaats te geven in al deze transities.

Behoefte aan gedeelde visie

‘Samenwerking is het default van de toekomst,' stellen de brandbriefschrijvers. Op dit moment ontbreken echter een gedeelde urgentie en integrale lange termijndoelen. Bij zowel decentrale overheden als bij de maatschappelijke partijen is veel energie om bij te dragen aan de transities en de daaronder gelegen ambities. Partijen zijn al aan de slag met regioprojecten, maar zoeken naar korte termijnacties die bijdragen aan lange termijndoelen. Er is volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik behoefte aan een gedeelde visie over het gebruik van het systeem. Daarom roepen zij de staatssecretaris op het initiatief te nemen tot zo'n visie. Het Initiatief Bewust Bodemgebruik biedt aan hiervoor een richtinggevende agenda op te stellen en haar netwerk, kennis en ervaringen voor dit doel in te zetten. Zo kan op korte termijn de energie vanuit de samenleving optimaal worden benut.

Meer informatie?

• Bekijk de website van het Initiatief Bewust Bodemgebruik
• Download de brief Transitieopgaven in relatie tot het bodem- en watersysteem van IBB aan Stas IenW op de website Bodemplus.nl

 Deze daling heeft gevolgen voor natuur, waterveiligheid, aangrenzende infrastructuur, scheepvaart en zoetwatervoorziening. Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat, over oorzaak en oplossingen.

Eeuwen geleden hadden rivieren nog vrij spel en trokken ze hun eigen weg. Geulen zandden aan en verlegden zich, en grote aangrenzende gebieden overstroomden regelmatig waarbij ze van een vers laagje sediment werden voorzien. Maar mensen zouden mensen niet zijn, als zij de natuur niet naar hun hand probeerden te zetten. Ze bouwden dijken om hun huizen te beschermen en legden kribben aan om het water beter bevaarbaar te maken. Dit leidde tot steeds smallere, diepere rivieren met een hogere stroomsnelheid die bovendien hun loop niet meer konden verleggen. Zo is de breedte van het zomerbed van de Waal bijna gehalveerd en van 500 meter teruggebracht tot 260 meter. Het fijne sediment (slib) werd bij hoogwater ook niet meer zoals vroeger in brede overstromingsvlaktes naast de rivier afgezet, maar alleen nog in de buitendijkse uiterwaarden, die daardoor relatief snel hoger werden. De hogere stroomsnelheid maakte het voor rivieren ook makkelijker om sediment (klei, zand en grind) mee te voeren. Echter, de rivier voerde de laatste decennia netto minder grof sediment (zand en grind) aan vanuit Duitsland dan zij kon afvoeren richting de Noordzee. Daardoor is de bodem in de rivier zelf (het zomerbed) gaan dalen. In het recent opgestelde ‘Het verhaal van de rivier', met de ‘gidsprincipes' voor het beheer van de rivieren in Nederland, wordt in meer detail beschreven hoe de ruimte voor de Nederlandse bovenrivieren is afgenomen en de natuurlijke sedimentbalans verstoord raakte.

Gevolgen bodemerosie

"Deze bodemerosie van rivieren is niet zonder gevolgen," stelt Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat. "Als de ene rivier(tak) sterker erodeert dan de andere kan de waterverdeling over de verschillende Rijntakken gaan verschuiven met gevolgen voor de waterveiligheid (hoogwaterstanden) en de nationale zoetwatervoorziening. En de innamepunten voor zoet water zijn meestal niet ontworpen op dalende waterstanden in de rivier. Ook kan de stabiliteit van in het verleden gebouwde constructies, zoals brugpijlers en kades, in gevaar komen en kan de beschermende afdeklaag op de talrijke in de rivierbodem begraven kabels, leidingen en tunnels verdwijnen."

Bodem daalt niet in gelijke mate mee

De bodem daalt niet overal in gelijke mate mee vanwege plaatselijk voorkomende harde(re) bodemlagen of steenbestortingen. Dit heeft volgens Almer tot gevolg dat daar drempels  in de vaarweg kunnen ontstaan die tijdens lage afvoeren de maximale vaardiepte beperken. "Zo zie je dat de in de jaren tachtig aangebrachte steenbestorting in de Waal bij Nijmegen tijdens de huidige lage afvoeren (door droogte) de geringe aflaaddiepte op de drukke scheepvaartroute van Rotterdam naar Duitsland bepaalt." (zie ter illustratie afbeelding Vaste laag) In het benedenrivierengebied zijn verder op talrijke plaatsen diepe ontgrondingskuilen ontstaan die in sommige gevallen de stabiliteit van oevers met waterkeringen, kabels en leidingen en brugpijlers kunnen bedreigen. "Het ontstaan van deze kuilen kan vrij plotseling gaan," licht Almer toe. "Bijvoorbeeld als een harde klei of veenlaag op de bodem doorbroken raakt en makkelijk erodeerbaar zand dat daaronder ligt, vrij kan komen. Deze ontwikkelingen zijn voor de diverse rivierfuncties natuurlijk zeer onwenselijk."

Daling ook gevolgen voor natuur

Volgens de adviseur heeft de daling ook zeker gevolgen voor de natuur. "Als de rivierbodem daalt, daalt ook de waterstand op de rivier, en daarmee dalen de grondwaterstanden in het omliggende gebied. Hierdoor verdrogen de hier vaak aanwezige natuurgebieden met geultjes, plasjes en moeras. Dit wordt vaak nog versterkt wordt door de trend van het gestaag ophogen van de uiterwaarden met slib bij hoogwaters met een toenemend hoogteverschil tussen de uiterwaarden en de rivier als gevolg." Deze ontwikkelingen hebben uiteraard gevolgen voor de bijzondere (moeras) gebonden natuur en biodiversiteit. "Verschillende Habitatrichtlijnsoorten, zoals de grote modderkruiper, de bittervoorn en de kamsalamander, kunnen in de problemen komen," stelt Almer. "In het kader van Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren juist forse investeringen in natuurgebieden langs de rivieren gedaan die voor goed functioneren afhankelijk zijn van voldoende water. Zo zijn instroomopeningen naar geulen in de uiterwaarden bijvoorbeeld op die hoogte aangelegd dat zij met een bepaalde frequentie dus bij een zeker rivierstand water door moeten laten."

Zandsuppleties in kustgebied

In het kustgebied in Nederland wordt met zandsuppleties de zandvoorraad van het ‘kustfundament' op peil gehouden. Zand uit de diepe Noordzee wordt neergelegd op het strand of in de ondiepe zee, vlak voor de kust. Uit onderzoek blijkt dat een deel van het gesuppleerde zand ook naar de achterliggende duinen verstuift. "Dankzij deze regelmatige suppleties blijft het kustfundament op voldoende orde, kan de verstuiving naar de duinen doorgaan, groeien we mee met de zeespiegelstijging en blijft de bescherming van kust en duinen tegen stormvloeden dus op peil," stelt Almer. "Daarbij suppleren we soms ook met name voor de andere functies van de kust zoals recreatie (strandbreedte) en natuur. Dergelijk ‘actief sedimentbeheer' noemen we een ‘zachte' maatregel. We helpen natuurlijke processen een handje, maar flexibel bijsturen blijft in de toekomst mogelijk. Dit in tegenstelling tot meer rigide maatregelen zoals het bouwen van harde constructies als waterkeringen of steenbestortingen."

Actief sedimentbeheer: ook voor de rivier?

Het sediment dat op drempels in de vaargeul of in de binnenbochten een belemmering voor de scheepvaart vormt, wordt door een aannemer in opdracht van Rijkswaterstaat weggebaggerd. Vroeger werd een groot deel hiervan verkocht op de zandmarkt, waardoor het dus onttrokken werd aan het riviersysteem. Tegenwoordig wordt het grotendeels weer terug in de rivier gestort op plekken waar meer ruimte is. Zo wordt niet extra bijgedragen aan de voortschrijdende riviererosie. Maar de erosie van de rivier gaat desondanks toch door. Zou extra sediment toevoegen aan de rivier misschien een goede oplossing zijn zoals aan de kust? "Het klinkt ideaal," stelt Almer. "Alleen, bij rivieren werkt het complexer. Bij de kust kun je een hele hoop zand storten en het laten verspreiden door natuurlijke processen. Rivieren zijn grilliger en dynamischer en er spelen veel belangen op een kleine ruimte. Wat je op de ene plek doet, heeft direct gevolgen voor andere plekken en functies van de rivier. Daarom is het van groot belang om vooraf goed te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn, hoe het duurzaam kan en de eerste pilots nauwkeurig te monitoren."

Wat staat er op de planning?

Momenteel voert Rijkswaterstaat pilots uit met zandsuppletie in de rivier en onderzoekt zij de kansen en knelpunten die bij toepassing van actief sedimentbeheer op grotere schaal zullen optreden. Onlangs is in dit kader het brede Programma Integraal Riviermanagement opgestart waarin wordt toegewerkt naar maatregelpakketten waarbij de rijksopgaven voor de verschillende rivierfuncties in synergie worden opgepakt. (zie animatie Integraal Riviermanagement) "Maar ook kijken we samen met netbeheerders van kabels en leidingen die de rivieren kruisen naar de risico's die een dalende rivierbodem op termijn kunnen inhouden," licht Almer toe. "Verder zijn we bezig om voor de benedenrivieren de risicogebieden van bodemerosie en ontgrondingskuilen beter in kaart aan het brengen en onderzoeken we hier de optimale strategie voor het sedimentbeheer, inclusief suppletiemaatregelen." Nader onderzoek moet dus uitwijzen in welke mate het voor kustgebieden beproefde concept van zandsuppleties en andere ingrepen in de sedimenthuishouding ook kansrijk voor rivieren is. "Het zou mooi zijn," vindt Almer. "Maar er is eerst meer kennis nodig om dit op grotere schaal toe te kunnen passen. Die kennis vergaren, daar zijn we druk mee bezig."

Mooie bijkomstigheid

Daarin wordt ook het ecologische effect meegenomen. In het afgeronde programma Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren op grote schaal uiterwaarden vergraven met oog voor het natuurlijk kapitaal en de biodiversiteit. "De onderzoeksresultaten laten nu zien dat dergelijke ingrepen zeker een positief effect kunnen hebben," besluit de adviseur. "Diverse bijzondere plant- en diersoorten komen nu weer terug in het rivierengebied en dat is een mooie bijkomstigheid!"

Bronvermelding foto: Mediatheek Rijksoverheid, Het verhaal van de rivier