...aandacht wordt gevraagd voor het steeds schaarser worden van grondstoffen, en de initiatieven om grondstoffen te hergebruiken. Dit leidt bovendien tot milieuwinsten als verminderde uitstoot van broeikasgassen en vervuiling, wat gunstig is voor de biodiversiteit.

Circulaire economie lijkt misschien een buzzwoord, maar het begrip wordt steeds belangrijker. Een circulaire economie is, in tegenstelling tot een lineaire economie, gebaseerd op het minimaliseren van grondstofgebruik door het hergebruik van producten, onderdelen en hoogwaardige grondstoffen. In de circulaire economie wordt afval gezien als grondstof voor een nieuw of ander product. Er zijn zo minder nieuwe materialen nodig, zoals plastics en metalen. Dit geeft allerlei milieuwinsten zoals minder uitstoot van broeikasgassen, en een afname in bodem-, water-, en luchtverontreiniging. Bovendien wordt biodiversiteitsverlies beperkt. Afval is namelijk wereldwijd een groot probleem en heeft grote consequenties voor het milieu. Plastic in de maag van dieren, stranden en rivieren waar geen zand of water meer te zien is vanwege het afval, en beelden van afvalstorten waar mens en dier in troep op zoek zijn naar iets van waarde of eten. Hier moeten we vanaf, maar hoe?

Op naar een circulaire economie

In het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050 schetst het kabinet hoe we onze economie kunnen ombuigen naar een duurzaam gedreven, volledig circulaire economie in 2050. In 2030 is als eerste doel gesteld dat 50 procent minder primaire grondstoffen (fossiel, metaal en mineraal) worden gebruikt. Ook is, in aanloop naar het programma, op 24 januari 2017 het Grondstoffenakkoord gelanceerd met de maatschappelijke partners.

Niet alleen de overheid ziet de circulaire economie als noodzaak. In de bedrijfswereld worden steeds meer (winst)voordelen gezien van circulair ondernemen. De internationaal bekende meubelgigant IKEA bijvoorbeeld, is één van de koplopers binnen de meubelbranche om circulair te worden. Vorig jaar won IKEA de circular economy award van het World Economic Forum en ze hebben toegezegd om alleen herbruikbaar en gerecycled materiaal te gebruiken in 2030. Ook gaat de meubelgigant vanaf 2020 al het wegwerpplastic zoals tasjes en rietjes verbannen uit de winkels.

Koffiedik als grondstof

Ook in Nederland zijn er initiatieven en projecten die laten zien dat circulair ondernemen werkt. Van koffiedik dat wordt gebruikt als grondstof voor paddenstoelen (RotterZwam) tot lease-jeans die worden hergebruikt als je klaar bent met het dragen (Mud Jeans). Closing the loop heeft als doel dat voor elke nieuwe telefoon die wordt aangeschaft een afgedankte telefoon netjes gerecycled wordt. Zij noemen dit het One for One-principe. Voor hun circulaire initiatief hebben zij de Circular Award 2018 gekregen. Deze maand worden de nominaties bekend gemaakt voor de Circular Awards 2019; 21 februari worden de prijzen uitgereikt.

Hoe circulair is Nederland?

Deze initiatieven zijn heel leuk, maar Nederland is nog ver verwijderd van het echte doel. Dit blijkt uit het rapport Circulaire economie op de kaart, dat het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) uitbracht bij de start van de Week van de Circulaire Economie. In dit rapport brengt het PBL de circulaire activiteiten in de Nederlandse economie in beeld. Daarbij maakt zij onderscheid tussen zes strategieën die bijdragen aan het verminderen van het gebruik van (primaire abiotische) grondstoffen: refuse en rethink, reduce, reuse, repair en remanufacturing, recycling en recover. De zes strategieën zijn weergegeven op de R-ladder in het eerste figuur. Met strategieën die hoger op de ladder staan (lager cijfer), worden in eerste instantie meer grondstoffen bespaard, waardoor belasting van het milieu wordt voorkomen.

Momenteel telt Nederland zo'n 85.000 circulaire activiteiten die werk bieden aan circa 420.000 mensen. Circulariteit heeft daarmee een plek veroverd in de Nederlandse economie. Maar het merendeel van de circulaire activiteiten bestaat al langer. Denk aan milieustraten en kringloopwinkels. Volgens het PBL is het cruciaal om in te zetten op innovatieve manieren om het grondstoffengebruik in Nederland efficiënter te maken. Zo zijn er beduidend minder initiatieven buiten de recycling, terwijl deze in potentie meer grondstoffen kunnen besparen. Er is volgens het Planbureau veel winst te behalen door andere R-en in te zetten (zie tweede figuur). Denk bijvoorbeeld aan initiatieven die de levensduur van producten kunnen verlengen met een ander productmodel of aan nieuwe businessmodellen als Peerby of Snappcar.

Verandering in mindset

Ook concludeert het PBL: "Het versnellen van de overgang naar een circulaire economie vraagt om het stimuleren van een breed spectrum van initiatieven op korte termijn én om het zoeken naar hoe dominante gewoontes, opvattingen en regels zijn te veranderen." Het vergt een verandering in mindset. Ook thuis kun je hier aan bijdragen. Is het wel nodig om een bepaald product aan te schaffen, of kun je het ook lenen? Is de wasmachine echt kapot, of hoeft er maar één onderdeel vervangen te worden? En is het echt noodzakelijk om elke dag vlees te eten? Zo werken we allemaal aan het doel om grondstoffen te besparen en afval de wereld uit te helpen.

In een volgend Natuurbericht zullen we ingaan op welke ecosysteemdiensten kunnen bijdragen aan de circulaire economie. Tot die tijd kun je voor meer inspiratie kijken op Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Leadfoto: Fotoabonnement.nl
Figuren: Planbureau voor de Leefomgeving

De Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij is een nieuw instrument dat biodiversiteitsversterkende prestaties in de melkveehouderij meetbaar maakt. De monitor werd gelanceerd door FrieslandCampina, Rabobank en Wereld Natuur Fonds de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij om melkveehouders te stimuleren aan biodiversiteitsherstel te werken. De monitor is ontwikkeld in samenwerking met Wageningen Universiteit en het Louis Bolk Instituut. De basis voor deze monitor vormde het conceptuele kader biodiversiteit, ontwikkeld door het Louis Bolk Instituut. In dit kader is het begrip biodiversiteit vertaald voor de melkveehouderij op basis van vier pijlers die onderling samenhangen: de functionele agrobiodiversiteit, de landschappelijke diversiteit, de diversiteit van de soorten en de regionale biodiversiteit. Deze pijlers vormen de basis voor het beoordelen en meetbaar maken van biodiversiteit. Op grond van verkennende studies hebben het Louis Bolk Instituut en Wageningen Universiteit in de Biodiversiteitsmonitor zeven kritieke prestatie-indicatoren (KPI's) gedefinieerd. Deze meten de prestatie van melkveehouders in hun bijdrage aan biodiversiteit ten behoeve van deze pijlers: het percentage beheerd land, het percentage kruidenrijk grasland, de uitstoot van broeikasgassen, de emissie van ammoniak, het stikstofbodemoverschot, het percentage eiwit van eigen bedrijf, en het percentage blijvend grasland.

Conceptueel kader biodiversiteit (Bron: het Louis Bolk Instituut )

Hoe werkt de Biodiversiteitsmonitor?

Als melkveehouders de Biodiversiteitsmonitor gaan gebruiken, krijgen ze een score op deze KPI's. Zo kan de impact van de melkveehouder op de (lokale) biodiversiteit meetbaar worden gemaakt en krijgen melkveehouders een beeld van hun prestaties. Maar de monitor helpt melkveehouders ook op weg naar betere prestaties door concrete maatregelen aan te bieden waarmee ze de biodiversiteit in hun melkveehouderij kunnen versterken. Door botanisch beheer uit te voeren op kruidenrijke graslanden kunnen boeren bijvoorbeeld werken aan een gezonde en natuurlijke voedselbron voor hun koeien én leveren ze een bijdrage aan de biodiversiteit. Deze kruidenrijke graslanden vormen immers een aantrekkelijke biotoop voor weidevogels als de grutto. Door klaver te zaaien in blijvend grasland, kunnen boeren bovendien hun stikstofgift verminderen. Klaver bindt namelijk stikstof uit de lucht. Deze stikstof komt weer vrij in de bodem en daarmee ten goede aan het gras. Zo verhogen boeren ook het percentage eiwit van eigen bedrijf.

Bekijk op de website Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij hoe de Biodiversiteitsmonitor in de praktijk werkt aan de hand van een prototype voor de drie fictieve gebruikers Johan, Katrien en Gerrit.

Prototype Biodiversiteitsmonitor (Bron: Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij)

Op weg naar natuurherstel én nieuwe verdienmodellen zuivelketen

De partijen achter de Biodiversiteitsmonitor willen het voor melkveehouders aantrekkelijk maken om over te stappen naar een natuurvriendelijkere bedrijfsvoering. Dit doen zij door boeren die hoog scoren op de Biodiversiteitsmonitor te belonen voor hun natuurvriendelijke inzet. Zo kan de Biodiversiteitsmonitor een basis vormen voor nieuwe verdienmodellen in de zuivelketen.

Van theorie naar praktijk

Het project loopt al bijna vijf jaar. "Wij willen toe naar een eenduidig meetinstrument dat allerlei partijen in staat stelt boeren te belonen voor hun prestatie op biodiversiteit", zegt Jacomijn Pluimers, senior adviseur bij het Wereld Natuur Fonds. "En dat kost tijd. Want biodiversiteit wordt beïnvloed door zoveel verschillende aspecten, die soms zelfs tegenstrijdig met elkaar zijn. Meer eiwit van eigen land kunnen boeren bijvoorbeeld realiseren door een hogere (intensievere) grasproductie, maar dat is vaak niet goed voor de biodiversiteit. Daarom is het ook van belang een indicator als ‘kruidenrijk grasland' mee te nemen. Zo houdt de set van KPI's het geheel in balans." Volgens Pluimers is het bijzondere van de Biodiversiteitsmonitor dat deze prestaties van boeren meet die van invloed zijn op de biodiversiteit op en om het bedrijf, in tegenstelling tot de losse maatregelen waar het agrarisch natuurbeheer vaak uit bestaat.

Om tot de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij die er nu ligt te komen, zijn verkennende onderzoeken uitgevoerd, maatregelen, kansen en handels perspectieven geïnventariseerd en zijn KPI's verder doorontwikkeld. Hiervoor zijn in samenwerking met boeren en collectieven ook pilots uitgevoerd, om zo ook de kennis uit de praktijk mee te nemen. "Het heeft even geduurd, maar we hebben nu een bruikbaar instrument voor de praktijk", stelt Pluimers. "Dit is een doorslaggevende eerste stap. Het is nu van belang dat de monitor wordt toegepast en boeren kunnen worden beloond. Zo krijgen wij inzicht in hoe het verdienmodel er voor de boeren uit gaat zien, én kunnen we monitoren hoe dit bijdraagt aan het herstel van de biodiversiteit. Door te doen, te leren en beter te doen, kunnen we de Biodiversiteitsmonitor verder perfectioneren."

Samen echt verschil maken

Van groot belang is volgens Pluimers dat alle partijen nauw betrokken blijven bij de doorontwikkeling en implementatie. "Onze ambitie is dat de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij straks ook door andere ketenpartijen en belanghebbenden wordt ingezet," vervolgt Pluimers. "Denk bijvoorbeeld aan zuivelondernemingen die goed scorende melkveehouders belonen met een plus op de melkprijs. Of aan banken die een rentekorting verlenen of verpachters die onder gunstige pachtvoorwaarden hun land verpachten. Wanneer verschillende partijen meewerken, kunnen beloningen gestapeld worden en wordt het verdienmodel voor boeren zodanig dat het interessant is om duurzaam te produceren. Zo kunnen we toewerken naar een duurzame landbouw in balans met natuur en samen echt het verschil maken."

Veranderen kost tijd

Werken met de Biodiversiteitsmonitor impliceert dat melkveehouders wezenlijk anders moeten gaan werken. "We hopen dat de Biodiversiteitsmonitor een prikkel vormt om dit ook echt te gaan doen", zegt Pluimers. "En dat de boeren zelf ook de voordelen gaan inzien. Want de grootste beloning komt van de natuur zelf. Welke boer wil nu niet een vruchtbare en gezonde grond?" Alle veranderingen kosten tijd. Dit geldt ook voor de implementatie van de Biodiversiteitsmonitor. "We zien wel een ontwikkeling", stelt Pluimers. "Steeds meer partijen erkennen dat de relatie tussen natuur en landbouw onder druk staat en dat we een omslag moeten maken naar een landbouw die in balans is met de natuur. Dat kan, dat weet ik zeker, en met de Biodiversiteitsmonitor laten we zien hoe landbouw en natuur elkaar zelfs kunnen versterken."

Omslag in denken

De Duurzame Zuivelketen heeft inmiddels ook de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij omarmd, wat van belang is voor de bredere implementatie van de monitor. Ook een grote sprong voorwaarts is volgens Pluimers dat het vorige maand uitgebrachte Deltaplan Biodiversiteit het denken in en meten van KPI's omarmt. Volgens dit breed gedragen plan moet iedereen grondgebruikers kunnen stimuleren en waarderen op basis van eenduidig gemeten prestaties die bijdragen aan herstel van biodiversiteit. De in de Biodiversiteitsmonitor voorgestelde manier van werken sluit ook goed aan bij de omslag naar kringlooplandbouw die minister Schouten in haar visie Landbouw, Natuur en Voedsel: Waardevol en Verbonden beschreef.

Nieuwe ontwikkelingen

In navolging van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij zijn het Wereld Natuur Fonds en de Rabobank samen met Brancheorganisatie Akkerbouw begonnen om een Biodiversiteitsmonitor Akkerbouw te ontwikkelen. De bedoeling is dat deze over twee jaar landelijk kan worden toegepast. Pluimers: "Onze kennis en ervaring in de ontwikkeling van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij worden daarin optimaal gebruikt."

Ook samenwerkingspartner FrieslandCampina zit niet stil. FrieslandCampina implementeerde de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij bij de productie van de nieuwe melkstroom die in december 2018 voor het eerst in de supermarkt verkrijgbaar was. Deze duurzame melk voldoet aan de eisen die Stichting Milieukeur stelt, waarbij de KPI's van de Biodiversiteitsmonitor integraal zijn overgenomen.

Daarmee verdient het als eerste het keurmerk ‘On the way to Planet Proof' voor zuivel. De meerprijs die consumenten betalen voor deze melk komt direct ten goede aan de betrokken melkveebedrijven. Daarnaast heeft FrieslandCampina de Biodiversiteitsmonitor opgenomen in Foqus Planet, het kwaliteits- en duurzaamheidsprogramma van de leden: melkveehouders voor de productie van melk. Aangesloten leden kunnen bij een goede score de toeslag die ze moeten betalen om deel te nemen aan Foqus Planet, terug verdienen. Zo brengt FrieslandCampina het beloningsprincipe achter de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij nu al in de praktijk.Tegelijkertijd werkt de Rabobank aan een systeem om boeren met meer oog voor natuur een rentekorting te geven. Het idee is dit op basis van de Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij te doen en daarmee melkveehouders te stimuleren om te schakelen naar een andere manier van werken.

Samen een mooie toekomst oogsten

"We zijn heel blij met deze nieuwe ontwikkelingen", stelt Pluimers. "Zeker met de omarming van onze manier van denken in het Deltaplan Biodiversiteit is een belangrijke stap voorwaarts gezet." Ook op Europees niveau ziet Pluimers interessante kansen. "We voeren nu gesprekken met ministeries om te kijken hoe de Biodiversiteitsmonitor kan worden gebruikt in nieuw Europees landbouwbeleid", aldus Pluimers. "Want het instrument is daarvoor heel bruikbaar. Als de Europese inkomenssteun die boeren ontvangen, wordt gekoppeld aan de prestaties op de Biodiversiteitsmonitor, dan wordt het voor boeren nog interessanter om over te schakelen naar een meer natuurvriendelijke manier van werken. Zo kunnen we samen een mooie toekomst oogsten, voor boer én natuur." 

Foto's: Sara Winters, Fotoabonnement.nl; Louis Bolk Instituut; Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij; Samen voor biodiversiteit; Stichting Milieukeur

Kwelders zijn begroeide stukken land die direct zonder duinenrij of dijken aan zee grenzen. Ze liggen meestal langs ondiepe getijdegebieden, zoals bijvoorbeeld de Waddenzee. Bij storm of extra hoog water komt een kwelder onder water te staan. Ook in het deltagebied komen kwelders voor. Daar heten ze schorren. Vroeger bestond een kwart van Nederland uit kwelders. Verreweg de meeste zijn al eeuwen geleden ingedijkt. Wereldwijd is de helft van de kwelders verdwenen.

Kwelders, de grootste Blue Carbon-ecosystemen van ons land

Dit is jammer, want maritieme ecosystemen als kwelders kunnen enorme hoeveelheden koolstof opslaan. Blue Carbon is de term voor alle koolstof die zich in de oceanen bevindt. Opslag van Blue Carbon in mariene ecosystemen vindt plaats door de sedimentatie van organische deeltjes (planten- en/of algenresten). Planten en algen die in de zoutwaterbodem neerslaan, zijn al snel zuurstofloos en daardoor ontsnappen er weinig broeikasgassen. Daarmee zijn kwelders met een totaaloppervlak van tienduizend hectare de grootste Blue Carbon-ecosystemen van ons land.

Blue Carbon in de Nederlandse kwelders

Maar hoeveel koolstof wordt er in de Nederlandse kwelders opgeslagen? In opdracht van Natuurmonumenten ging Bureau Waardenburg op onderzoek uit. In vier kweldergebieden van Natuurmonumenten (de Schorren van Texel, het Verdronken Land van Zuid-Beveland, de Zuidgors en het Uiterhuizenwad) heeft Bureau Waardenburg op verschillende punten het koolstofgehalte in de begroeiing en de bodem gemeten. Uit het onderzoek Blue Carbon in Nederlandse kwelders (pdf; 8,7 MB) blijkt dat Nederlandse kwelders samen ongeveer 60.000 ton CO₂ per jaar vastleggen. Dit is te vergelijken met de uitstoot van 7.500 huishoudens ten behoeve van wonen en vervoer. De kwelders leggen efficiënt CO₂ vast en doen dat sneller dan bossen. De koolstof blijkt ook nog eens veel langer opgeslagen te blijven.

Koolstofvastlegging per ecosysteemtype

Het thema Koolstofvastlegging schetst hoe ook bossen en veengebieden kunnen fungeren als ecosysteem voor het vastleggen van koolstof. Bossen hebben bij de vastlegging van CO₂ een vooraanstaande rol. Zij leggen CO₂ vast in hout en leggen daarmee een meerjarige voorraad aan. Echter, doordat bossen ook CO₂ uitstoten, leveren zij slechts een beperkte bijdrage aan de vastlegging van CO₂. Veengebieden waren in het verleden kansrijk, maar door ontginning en drooglegging oxideert het veen en komt juist veel CO₂ vrij. Dit proces kan weliswaar geremd worden door vernatting van het veen, maar er komt dan meer methaan vrij. En dit broeikasgas is 25 keer sterker dan koolstofdioxide.

Kwelders leggen in tegenstelling tot bossen niet alleen koolstof vast in het plantmateriaal, maar begraven koolstof voor het grootste gedeelte in het sediment door de invanging van algen. Hierdoor leggen ze jaarlijks per eenheid oppervlakte meer koolstof vast dan bossen op het land. Het Nederlandse kwelderoppervlak (10.000 hectare) is in vergelijking met het bosoppervlak (365.000 hectare (pdf; 2,7 MB)) klein, maar biedt als ecosysteem dus wel kansen voor de toekomst. En in tegenstelling tot zoetwaterecosystemen als veengebieden stoten kwelders als zoutwaterecosystemen niet of nauwelijks methaan uit.

Kansen voor koolstofcertifcaten

Kwelders bieden dus kansen en niet alleen voor de CO₂-vastlegging. Als ecosysteemdiensten fungeren zij ook als natuurlijke kustverdediging en bieden zij een habitat aan specifieke planten- en diersoorten. Genoeg redenen om deze waardevolle gebieden te beschermen. Steeds meer bedrijven en particulieren compenseren de CO₂-uitstoot van bijvoorbeeld vliegreizen. Zij kunnen dan koolstofcertifcaten kopen om te compenseren. Natuurmonumenten verkent nu de mogelijkheid of met verkoop van klimaatcertificaten de schorren en kwelders extra beschermd kunnen worden. Het onderzoek van Bureau Waardenburg laat zien dat dit kansrijk is om te doen.

Natuur als bondgenoot

Het onderzoek laat zien dat de natuur een belangrijke bondgenoot is bij het aanpakken van het klimaatprobleem. Bekijk op welke andere manieren diverse ecosysteemdiensten kunnen helpen op de pagina Natuurlijk Kapitaal. Op de pagina Kaarten bij het thema Koolstofvastlegging vindt u verschillende kaarten die informatie geven over onder andere CO₂-vastlegging door planten en CO₂-vastlegging in landbouwbodems.

Nitrogen concentrations in the atmosphere are increasing, and the result has severe implications on the environment. In the Loonse en Drunense Duinen, such affects have been witnessed on plant species, with biodiversity being reduced due to dominating vegetation thriving off of the excess element. Luckily, an ambitious team of enthusiastic environmental students, from the Avans University of Applied Science, have set out to tackle the issue!

Since 2002, the Loonse en Drunense Duinen has been listed on Natura 2000, to protect the endangered habitats of the area. To ensure the region remains a soil loam landscape, the source/s of nitrogen disturbing the area are to be identified, to commence mitigation and management techniques. As such, students will complete the task for, and alongside, clients RIVM, Natuurmonumenten and the Provincie Noord Brabant.

Nitrogen is one of 17 macronutrients plants rely on for growth, being a vital element within chlorophyll used in the photosynthetic process. Too little will prevent vegetation from obtaining sugars (as well as interrupting oxygen production), yet too much would cause a peak in plant growth. Although this does not necessarily sound like a negative effect, varying plant species thrive off of different concentrations of nitrogen – denoting that plants with a lower tolerance will dominate the dune landscape as their threshold is met first. Not only does this interfere with the natural growth of more vulnerable vegetation as competition increases, but it also prevents the sandy grounds of the dunes to remain loose. The entrapment of plant roots encourages increasing levels of nitrogen to remain held within the area.

The Avans students will investigate soil and water samples taken form various points of the nature reserve, to test theories of the speculated sources. If the positive feedback loop of increasing nitrogen is not intercepted, predictions show the landscape will be taken over by forestry by the year 2050 - leaving no room for the natural dune landscape to persist.

Follow the progress of these enthusiastic students on their storymap, and stay tuned for updates!

Het gaat niet goed met de bodem in Nederland! Ze daalt, ze verdroogt, ze verliest vruchtbaarheid, ze verdicht, ze verzilt en ze verzuurt. En dat terwijl we de bodem en het daarmee samenhangende watersysteem zo hard nodig hebben. Dat schrijft het Initiatief Bewust Bodemgebruik in haar brandbrief aan Stientje van Veldhoven, staatssecretaris van het ministerie van I&W. In deze brief roept het Initiatief op tot zorg en aandacht voor het gebruik van het bodem- en watersysteem in de grote transities die op dit moment plaatsvinden. Want een gezond bodem- en watersysteem is niet alleen een randvoorwaarde is om maatschappelijke opgaven te realiseren, maar ook een kans. De brief is een handreiking vanuit het maatschappelijke veld om te komen tot een bewustwordingscampagne en een lange termijnvisie voor het duurzaam inzetten van het systeem bij het realiseren van de duurzame doelen.

Een robuuste bodem onder de ambities van het kabinet

Het Initiatief Bewust Bodemgebruik constateert dat de kabinetsambities en de maatschappelijke doelen, de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDGs), een beslag leggen op land en het bodem- en watersysteem. Zo is bijvoorbeeld voor woningbouw schone grond nodig, voor klimaatmitigatie vastlegging van CO2 in de bodem en voor klimaatadaptatie het waterbergend vermogen van de bodem. En voor energievoorziening wordt geothermie gebruikt en voor schoon drinkwater wordt het reinigend vermogen van de bodem ingezet. De bodem levert dus veel diensten aan de maatschappij. Om deze diensten te kunnen leveren, is een gezond bodem- en watersysteem essentieel.

Met de transities naar een circulaire economie, een duurzame energievoorziening en een klimaatrobuust Nederland neemt de druk op het bodem- en watersysteem toe. De ervaring leert dat het onbewust omgaan met het systeem leidt tot forse maatschappelijke kosten. Deze kunnen in de miljarden lopen. Denk aan bijvoorbeeld de kosten van bodemdaling in het veenweidegebied, de verzakking van infrastructuur, bodemverontreiniging, paalrot en wateroverlast door verstening.

Dit is hét moment

Het kabinet werkt op dit moment haar lange termijnambities uit in onder andere de Nationale  Omgevingsvisie (NOVI) en in het Energie- en Klimaatakkoord. In de Kabinetsreactie van juni jl. op de transitieagenda's circulaire economie geeft staatssecretaris Van Velthoven aan dat duurzaam bodembeheer als onderdeel van de transitieagenda Landbouw en Voedsel nodig is. Dit onderschrijft ook minister Schouten van LNV in wiens recente toekomstvisie Landbouw, natuur en voedsel een belangrijke rol voor bodem is weggelegd. Wat volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik nog ontbreekt, is het bewustzijn dat een gezond bodem- en watersysteem ook essentieel is voor de realisatie van andere transities. Niet alleen landbouwbodems, maar ook bodems in de stad, industriële bodems, bodems onder en rond infrastructuur en bodems in natuurgebieden zijn belangrijk om de gewenste transities mogelijk te maken. Dit is hét moment om het systeem een plaats te geven in al deze transities.

Behoefte aan gedeelde visie

‘Samenwerking is het default van de toekomst,' stellen de brandbriefschrijvers. Op dit moment ontbreken echter een gedeelde urgentie en integrale lange termijndoelen. Bij zowel decentrale overheden als bij de maatschappelijke partijen is veel energie om bij te dragen aan de transities en de daaronder gelegen ambities. Partijen zijn al aan de slag met regioprojecten, maar zoeken naar korte termijnacties die bijdragen aan lange termijndoelen. Er is volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik behoefte aan een gedeelde visie over het gebruik van het systeem. Daarom roepen zij de staatssecretaris op het initiatief te nemen tot zo'n visie. Het Initiatief Bewust Bodemgebruik biedt aan hiervoor een richtinggevende agenda op te stellen en haar netwerk, kennis en ervaringen voor dit doel in te zetten. Zo kan op korte termijn de energie vanuit de samenleving optimaal worden benut.

Meer informatie?

• Bekijk de website van het Initiatief Bewust Bodemgebruik
• Download de brief Transitieopgaven in relatie tot het bodem- en watersysteem van IBB aan Stas IenW op de website Bodemplus.nl

 Deze daling heeft gevolgen voor natuur, waterveiligheid, aangrenzende infrastructuur, scheepvaart en zoetwatervoorziening. Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat, over oorzaak en oplossingen.

Eeuwen geleden hadden rivieren nog vrij spel en trokken ze hun eigen weg. Geulen zandden aan en verlegden zich, en grote aangrenzende gebieden overstroomden regelmatig waarbij ze van een vers laagje sediment werden voorzien. Maar mensen zouden mensen niet zijn, als zij de natuur niet naar hun hand probeerden te zetten. Ze bouwden dijken om hun huizen te beschermen en legden kribben aan om het water beter bevaarbaar te maken. Dit leidde tot steeds smallere, diepere rivieren met een hogere stroomsnelheid die bovendien hun loop niet meer konden verleggen. Zo is de breedte van het zomerbed van de Waal bijna gehalveerd en van 500 meter teruggebracht tot 260 meter. Het fijne sediment (slib) werd bij hoogwater ook niet meer zoals vroeger in brede overstromingsvlaktes naast de rivier afgezet, maar alleen nog in de buitendijkse uiterwaarden, die daardoor relatief snel hoger werden. De hogere stroomsnelheid maakte het voor rivieren ook makkelijker om sediment (klei, zand en grind) mee te voeren. Echter, de rivier voerde de laatste decennia netto minder grof sediment (zand en grind) aan vanuit Duitsland dan zij kon afvoeren richting de Noordzee. Daardoor is de bodem in de rivier zelf (het zomerbed) gaan dalen. In het recent opgestelde ‘Het verhaal van de rivier', met de ‘gidsprincipes' voor het beheer van de rivieren in Nederland, wordt in meer detail beschreven hoe de ruimte voor de Nederlandse bovenrivieren is afgenomen en de natuurlijke sedimentbalans verstoord raakte.

Gevolgen bodemerosie

"Deze bodemerosie van rivieren is niet zonder gevolgen," stelt Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat. "Als de ene rivier(tak) sterker erodeert dan de andere kan de waterverdeling over de verschillende Rijntakken gaan verschuiven met gevolgen voor de waterveiligheid (hoogwaterstanden) en de nationale zoetwatervoorziening. En de innamepunten voor zoet water zijn meestal niet ontworpen op dalende waterstanden in de rivier. Ook kan de stabiliteit van in het verleden gebouwde constructies, zoals brugpijlers en kades, in gevaar komen en kan de beschermende afdeklaag op de talrijke in de rivierbodem begraven kabels, leidingen en tunnels verdwijnen."

Bodem daalt niet in gelijke mate mee

De bodem daalt niet overal in gelijke mate mee vanwege plaatselijk voorkomende harde(re) bodemlagen of steenbestortingen. Dit heeft volgens Almer tot gevolg dat daar drempels  in de vaarweg kunnen ontstaan die tijdens lage afvoeren de maximale vaardiepte beperken. "Zo zie je dat de in de jaren tachtig aangebrachte steenbestorting in de Waal bij Nijmegen tijdens de huidige lage afvoeren (door droogte) de geringe aflaaddiepte op de drukke scheepvaartroute van Rotterdam naar Duitsland bepaalt." (zie ter illustratie afbeelding Vaste laag) In het benedenrivierengebied zijn verder op talrijke plaatsen diepe ontgrondingskuilen ontstaan die in sommige gevallen de stabiliteit van oevers met waterkeringen, kabels en leidingen en brugpijlers kunnen bedreigen. "Het ontstaan van deze kuilen kan vrij plotseling gaan," licht Almer toe. "Bijvoorbeeld als een harde klei of veenlaag op de bodem doorbroken raakt en makkelijk erodeerbaar zand dat daaronder ligt, vrij kan komen. Deze ontwikkelingen zijn voor de diverse rivierfuncties natuurlijk zeer onwenselijk."

Daling ook gevolgen voor natuur

Volgens de adviseur heeft de daling ook zeker gevolgen voor de natuur. "Als de rivierbodem daalt, daalt ook de waterstand op de rivier, en daarmee dalen de grondwaterstanden in het omliggende gebied. Hierdoor verdrogen de hier vaak aanwezige natuurgebieden met geultjes, plasjes en moeras. Dit wordt vaak nog versterkt wordt door de trend van het gestaag ophogen van de uiterwaarden met slib bij hoogwaters met een toenemend hoogteverschil tussen de uiterwaarden en de rivier als gevolg." Deze ontwikkelingen hebben uiteraard gevolgen voor de bijzondere (moeras) gebonden natuur en biodiversiteit. "Verschillende Habitatrichtlijnsoorten, zoals de grote modderkruiper, de bittervoorn en de kamsalamander, kunnen in de problemen komen," stelt Almer. "In het kader van Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren juist forse investeringen in natuurgebieden langs de rivieren gedaan die voor goed functioneren afhankelijk zijn van voldoende water. Zo zijn instroomopeningen naar geulen in de uiterwaarden bijvoorbeeld op die hoogte aangelegd dat zij met een bepaalde frequentie dus bij een zeker rivierstand water door moeten laten."

Zandsuppleties in kustgebied

In het kustgebied in Nederland wordt met zandsuppleties de zandvoorraad van het ‘kustfundament' op peil gehouden. Zand uit de diepe Noordzee wordt neergelegd op het strand of in de ondiepe zee, vlak voor de kust. Uit onderzoek blijkt dat een deel van het gesuppleerde zand ook naar de achterliggende duinen verstuift. "Dankzij deze regelmatige suppleties blijft het kustfundament op voldoende orde, kan de verstuiving naar de duinen doorgaan, groeien we mee met de zeespiegelstijging en blijft de bescherming van kust en duinen tegen stormvloeden dus op peil," stelt Almer. "Daarbij suppleren we soms ook met name voor de andere functies van de kust zoals recreatie (strandbreedte) en natuur. Dergelijk ‘actief sedimentbeheer' noemen we een ‘zachte' maatregel. We helpen natuurlijke processen een handje, maar flexibel bijsturen blijft in de toekomst mogelijk. Dit in tegenstelling tot meer rigide maatregelen zoals het bouwen van harde constructies als waterkeringen of steenbestortingen."

Actief sedimentbeheer: ook voor de rivier?

Het sediment dat op drempels in de vaargeul of in de binnenbochten een belemmering voor de scheepvaart vormt, wordt door een aannemer in opdracht van Rijkswaterstaat weggebaggerd. Vroeger werd een groot deel hiervan verkocht op de zandmarkt, waardoor het dus onttrokken werd aan het riviersysteem. Tegenwoordig wordt het grotendeels weer terug in de rivier gestort op plekken waar meer ruimte is. Zo wordt niet extra bijgedragen aan de voortschrijdende riviererosie. Maar de erosie van de rivier gaat desondanks toch door. Zou extra sediment toevoegen aan de rivier misschien een goede oplossing zijn zoals aan de kust? "Het klinkt ideaal," stelt Almer. "Alleen, bij rivieren werkt het complexer. Bij de kust kun je een hele hoop zand storten en het laten verspreiden door natuurlijke processen. Rivieren zijn grilliger en dynamischer en er spelen veel belangen op een kleine ruimte. Wat je op de ene plek doet, heeft direct gevolgen voor andere plekken en functies van de rivier. Daarom is het van groot belang om vooraf goed te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn, hoe het duurzaam kan en de eerste pilots nauwkeurig te monitoren."

Wat staat er op de planning?

Momenteel voert Rijkswaterstaat pilots uit met zandsuppletie in de rivier en onderzoekt zij de kansen en knelpunten die bij toepassing van actief sedimentbeheer op grotere schaal zullen optreden. Onlangs is in dit kader het brede Programma Integraal Riviermanagement opgestart waarin wordt toegewerkt naar maatregelpakketten waarbij de rijksopgaven voor de verschillende rivierfuncties in synergie worden opgepakt. (zie animatie Integraal Riviermanagement) "Maar ook kijken we samen met netbeheerders van kabels en leidingen die de rivieren kruisen naar de risico's die een dalende rivierbodem op termijn kunnen inhouden," licht Almer toe. "Verder zijn we bezig om voor de benedenrivieren de risicogebieden van bodemerosie en ontgrondingskuilen beter in kaart aan het brengen en onderzoeken we hier de optimale strategie voor het sedimentbeheer, inclusief suppletiemaatregelen." Nader onderzoek moet dus uitwijzen in welke mate het voor kustgebieden beproefde concept van zandsuppleties en andere ingrepen in de sedimenthuishouding ook kansrijk voor rivieren is. "Het zou mooi zijn," vindt Almer. "Maar er is eerst meer kennis nodig om dit op grotere schaal toe te kunnen passen. Die kennis vergaren, daar zijn we druk mee bezig."

Mooie bijkomstigheid

Daarin wordt ook het ecologische effect meegenomen. In het afgeronde programma Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren op grote schaal uiterwaarden vergraven met oog voor het natuurlijk kapitaal en de biodiversiteit. "De onderzoeksresultaten laten nu zien dat dergelijke ingrepen zeker een positief effect kunnen hebben," besluit de adviseur. "Diverse bijzondere plant- en diersoorten komen nu weer terug in het rivierengebied en dat is een mooie bijkomstigheid!"

Bronvermelding foto: Mediatheek Rijksoverheid, Het verhaal van de rivier

Dit kan door de maatschappelijke baten van dit natuurlijk kapitaal te presenteren in de te ontwikkelen ruimte. Het Natuurlijk Kapitaal model maakt dit mogelijk.

Natuurlijk kapitaal is belangrijk voor Nederlandse steden. Het draagt bij aan een gezonde, aantrekkelijke leefomgeving, de voedsel- en drinkwaterproductie, hittestressafname en koolstofopslag. Bovendien heeft het voordelen voor bewoners en bedrijven, én voor de natuur in de stad. Deze diensten die de natuur levert, noemen we ook wel ecosysteemdiensten. De druk op steden maakt het extra belangrijk om ecosysteemdiensten in te zetten. Het RIVM heeft daarom in samenwerking met VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) modellen ontwikkeld voor het Natuurlijk Kapitaal model (pdf: 1.5 MB) om de locatiespecifieke voordelen van ecosysteemdiensten in kaart te brengen. Het Natuurlijk Kapitaal model is een samenwerking tussen RIVM, Wageningen Environment Research (WEnR) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL).

Hoe werkt het?

Het Natuurlijk Kapitaal model bestaat uit een basisdataset met informatie over natuurlijk kapitaal. Hierbij kun je denken aan de hoeveelheid vegetatie in een gemeente, of de bodemsoort. Over deze basis liggen momenteel acht submodellen die de ecosysteemdiensten en maatschappelijke voordelen voor het stedelijk gebied beschrijven. Voor het landelijk gebied zijn er nog extra sub-modellen. De volgende acht submodellen zijn nu aanwezig in het model: invloed van groen en blauw op luchtkwaliteit, gezondheidseffecten, huizenprijzen, energiebesparing, houtproductie, biomassa voor energie, koolstofopslag en verkoeling. In combinatie met sociaaleconomische gegevens kunnen deze sub-modellen de maatschappelijke baten per ecosysteemdienst in kaart brengen in monetaire waarden en fysieke eenheden.

Om een ingewikkeld verhaal simpel te maken: als ik hier een boom plant, welke baten levert dat dan op voor de leefomgeving? Of, zijn de voordelen voor de maatschappij hoger als ik dit stuk bos kap en er een wadi van maak? Dit soort beslissingen worden nu vaak puur op basis van de kosten gemaakt, waarbij de maatschappelijke baten (op lange termijn) buiten beschouwing worden gelaten.

Groene Baten planner

Het Natuurlijk Kapitaal model vormt de basis voor de ‘Groene Baten planner'. De planner berekent de effecten van ruimtelijke inrichting op het natuurlijk kapitaal. Dit helpt beleidsmakers met het maken van keuzes bij stedelijke ontwikkeling. De eerste kaarten die met de Groene Baten planner zijn gemaakt, zijn gebaseerd op de huidige situatie. Zo krijgen beleidsmakers inzicht in de huidige staat van het natuurlijk kapitaal. Ook is er een aantal pilotprojecten gestart, onder andere bij de gemeente Amsterdam. Het instrument wordt daar ingezet om het effect van het natuurlijk kapitaal op de waarde van de nieuwe groenstructuurvisie door te rekenen. De huidige situatie wordt daar vergeleken met vier scenario's op basis van die groenstructuurvisie. De kaarten laten zien wat de waarde van het natuurlijk kapitaal is voor de huidige situatie van de huizenprijzen, en het verkoelend effect van groen en blauw.

Rondom het Vondelpark in Amsterdam zie je bijvoorbeeld dat het aandeel groen en blauw een groot deel van de huizenprijs bepaalt (blauwe kleuren rechterfiguur (klik op de afbeelding om deze te vergroten), 100.00-200.000 euro). Ten oosten van het Vondelpark, in de Pijp, is het aandeel al een stuk kleiner (gele kleuren, 10.000-25.000 euro). In de linker figuur (klik op de afbeelding om deze te vergroten) is het verkoelende effect van groen en blauw (in °Celsius) te zien. Hierbij is duidelijk dat Amsterdam een warme binnenstad heeft, en dat er nog veel groen en blauw nodig is om verkoeling te brengen.

Doorontwikkeling model

Het model is nog niet af. Diverse partners werken samen om het door te ontwikkelen. Door deze samenwerking ontstaat een gemeenschappelijke basis die kan worden gebruikt om de waarden van ecosysteemdiensten te berekenen. Met vereende krachten kan het model sneller worden ontwikkeld en is er meer kennis in huis om de meest recente getallen in te brengen. Kaarten gemaakt op basis van het Natuurlijk Kapitaal model zijn binnenkort beschikbaar op de Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Figuren: Roy Remme, RIVM
Foto: Pixabay

....plannen, maar een online product. Dit resulteerde in de online Stadsvisie Ede, waarin Atlas-kaarten zijn gebruikt om meer inzicht te geven in de regionale situatie. Projectleider Dave Alberts vertelt over de samenwerking met de Atlas. 

"Onze missie is om de Stadsvisie van Ede in het DNA van de stadsmakers te krijgen," vertelt projectleider Dave Alberts. "Die stadsmakers zitten in de gemeentelijke organisatie en kunnen beleidsmakers zijn, maar ook daarbuiten. Denk aan ontwikkelaars, corporaties, architecten en betrokken wijkbewoners. Dan kun je wel een rijk geïllustreerd rapport uitbrengen, met daarin de koers en de mooiste plannen. Echter, een berg papier blijft een berg papier die stadsmakers buiten de gemeentelijke organisatie niet noodzakelijk bereikt. Maar nog belangrijker, in een online product kun je ook de uitvoering meenemen, want je kunt het actualiseren met de laatste ontwikkelingen." Een ander voordeel is volgens Dave dat je lezers wegwijskunt maken in de informatie. "Wil je stadsmakers betrekken, dan moet je zorgen dat ze op een snelle en adequate manier de ambities en doelstellingen uit de visie tot zich kunnen nemen. In onze Stadsvisie kunnen gebruikers daarom kiezen voor een thematische of gebiedsgerichte ingang, zodat ze sneller vinden wat ze zoeken. Zo willen we zoveel mogelijk mensen meenemen in ons verhaal van Ede als vooruitstrevende en ambitieuze stad, gezien vanuit sociaal, economisch en ruimtelijk perspectief. Onze Stadsvisie is dan ook geen eindproduct, maar een uitnodigend vertrekpunt voor uitwerking en uitvoering."

Samenwerking met Atlas

Veel opgaven uit de Stadsvisie vragen om de uitwerking op gebiedsniveau. Om dat kunnen doen, is het belangrijk inzicht te krijgen in de specifieke situatie van bijvoorbeeld de energielabels van de gebouwen en de biomorfologische waarde van de omgeving. Dat was een van de redenen waarom de gemeente Ede de samenwerking met de Atlas zocht. "Wij zien in Ede de brede mogelijkheden van geodata in," stelt Dave. "Met geodata kun je als gemeente inzichtelijk maken waarom bepaalde opgaven urgent zijn. Zo kunnen we als beleidsmakers in onze Stadsvisie uitleggen waarom we in een bepaald gebied meer groen en water (groen kapitaal) willen. Maar met een Atlas-kaart kunnen stadsmakers zelf zien waarom dit juist daar nodig is. Ze kunnen kaarten ook naast elkaar leggen of combineren. Hierdoor worden ook verbanden inzichtelijk. Zo toont de Stedelijke hitte-eilandkaart uit de Atlas Natuurlijk Kapitaal welke gebieden in Ede het meest hittegevoelig zijn. De kaart Verkoelend effect van groen en blauw geeft aan waardoor het hitte-effect mogelijk juist daar optreedt. De Atlas biedt gevalideerde en neutrale informatie. Juist daar waren we als gemeente naar op zoek."

Stedelijk hitte-eiland effect in de gemeente Ede

Drie nieuwe kaarten

De samenwerking tussen de gemeente Ede en de Atlas leidde ook tot drie nieuwe kaarten in de Atlas Leefomgeving. Die kaarten waren al binnen de gemeente beschikbaar, maar via een andere viewer. Ontsluiting via de Atlas Leefomgeving zorgt ervoor dat alle beschikbare data steeds op dezelfde manier te bekijken is. Wel zo gebruiksvriendelijk. Zo is de welstandskaart toegevoegd die per gebied de welstandseisen voor bouwplannen weergeeft. Maar ook een kaart met een overzicht van alle waardevolle en monumentale bomen. En een cultuurhistorische waardekaart die de cultuurhistorische monumenten en plaatsen in Ede laat zien, zoals historische kerkgebouwen en eeuwenoude bomenlanen. "In onze Stadsvisie zetten wij in op het benutten van cultuurhistorische waarden," licht Dave toe. "Stadsmakers kunnen op de cultuurhistorische waardenkaart zien welke waarden in het plangebied voorkomen en te benutten zijn voor het ruimtelijke plan. Zo kunnen bestaande cultuurhistorische waarden bijdragen aan de kwaliteit van nieuwe ontwikkelingen."

Cultuurhistorische waardekaart gemeente Ede

Eerste aanzet

Ruimtelijke visies hadden in het verleden vaak het karakter van een toetsingskader. Initiatieven van derden werden alleen toegelaten als die binnen de plannen pasten. "In de nieuwe Omgevingswet staat samenwerken centraal. Gemeenten worden uitgedaagd om integraal te werken samen met betrokken partijen en burgers," stelt Dave. "Dit vraagt om een wezenlijk andere aanpak, waarbij de Omgevingsvisie een uitnodigend karakter heeft. Wij hopen met onze Stadsvisie daartoe een eerste aanzet te hebben gegeven. Geodata kan daarbij helpen, mits natuurlijk toegankelijk aangeboden. Organisaties kunnen op basis van geodata makkelijker met beleidsmakers meedenken en burgers voelen zich waarschijnlijk meer betrokken bij een thema als zij zien hoe hun directe leefomgeving op dat thema scoort. Ik denk dat het huidige aanbod aan geodata nog in de kinderschoenen staat. Open data biedt in potentie heel veel mogelijkheden. Hoe mooi zou het zijn als er bijvoorbeeld een kaart zou zijn die de actuele winkelleegstand weergeeft. Of een kaart die aangeeft welke alternatieven voor aardgas in een bepaald gebied het meest efficiënt zijn. Daar kun je als stadsmaker iets mee. Dat merkten we ook aan de positieve reacties op onze Stadsvisie. Met goede gevalideerde data zijn beleidsmakers echt geholpen."

Wij denken graag met u mee

Vanuit ons Atlas-portaal denken we graag met gemeenten en organisaties mee welk kaartmateriaal uit onze Atlassen bij kunnen dragen aan het vormgeven van of inzicht geven in plannen en visies. Ook met het Atlas-team samenwerken als gemeente? Wij helpen u graag verder. Neem voor meer informatie contact op met atlasleefomgeving@rivm.nl.

Meer weten?

• Bekijk de Stadsvisie Ede
• Lees de blog Online omgevingsvisie nieuwe norm van Dave Alberts

De maand mei van dit jaar had al de hoogste gemiddelde maandtemperatuur gemeten sinds 1901. En we waren al bijna toe aan de eerste hittegolf van het jaar. Hiermee ligt ook gevaar voor de gezondheid op de loer, hittestress.

Hoge temperaturen zorgen in eerste instantie voor veel vertier. De terrasjes zitten vol, de picknickkleden worden neergelegd in de parken en kinderen spelen de hele dag buiten. Aanhoudende hoge temperaturen kunnen echter ook voor ongemak zorgen. Mensen kunnen slechter slapen, raken vermoeid, krijgen hoofdpijn of huidklachten en kunnen zich slecht concentreren.

In Nederland hebben we te maken met een hoge luchtvochtigheid. Tel daar een temperatuur op van meer dan 30°C, of zelfs 35°C, en het lichaam krijgt ernstige moeite met functioneren, doordat het lichaam zijn warmte moeilijker kwijt kan. Ouderen en kinderen zijn nog eens extra kwetsbaar omdat zij meer moeite hebben met hun lichaamstemperatuur te reguleren. Bovendien drogen ouderen en kinderen sneller uit omdat zij minder uit zichzelf drinken op hete dagen.

Als het KNMI vier dagen achtereen 27°C of hoger verwacht wordt het Nationale Hitteplan geactiveerd door het RIVM. In het plan staan eenvoudige maatregelen die kunnen worden genomen om de hitte de baas te zijn. Denk aan voldoende drinken, draag dunne kleding, houd de woning koel en zorg voor elkaar.

De verwachting is dat het aantal hete dagen gaat toenemen door klimaatverandering en dat we vaker te maken krijgen met aanhoudende hoge temperaturen. Gelukkig komt er steeds meer aandacht voor hittestress. Afgelopen maandag 25 juni is het eerste Congres Hittestress geweest op het initiatief van de Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS). Tijdens dit congres zijn vragen aan de orde gesteld als wat is er bekend over hittestress, wat doet hittestress met je gezondheid en wat is de invloed op de natuur?

Ook steeds meer steden zien het belang in van verkoeling in de stad en realiseren meer groen in de stad om de temperatuur te verlagen. Inwoners van steden hebben het tijdens hete dagen nog eens extra te verduren omdat de stad door al haar steen en asfalt warmer wordt dan het buitengebied. Ook blijft deze warmte 's avonds en 's nachts nog eens hangen. Op ons Stedelijk hitte-eiland effect in Nederland kaart kan je kijken wat het effect is in jouw omgeving.

De zomer duurt nog drie maanden, dus wees voorbereid als een hittegolf aanbreekt.

Meer weten over de kaarten? Lees ons artikel in Nature Today van vorige zomer!

Met duurzame zeewierteelt kan volgens deskundigen de groeiende wereldbevolking (in 2050 ongeveer 9 miljard mensen) – van voldoende voedsel worden voorzien met maar 2 procent van het totale zeeoppervlak.

Zeewier is een bron van essentiële aminozuren. Ons lichaam kan deze aminozuren zelf niet aanmaken, maar we hebben deze wel nodig om te kunnen leven. Voor aminozuren zijn we nu afhankelijk van vlees, vis en planten op het land. Deze voedingsbronnen worden niet allemaal even duurzaam geproduceerd. Bij de productie hiervan is veel landbouwgrond nodig en heel veel zoet water, hetgeen een schaars goed is op het land.

Minder oppervlakte nodig

Voor het telen van zeewier heb je minder oppervlakte nodig dan voor landbouwgewassen. Het groeit  aan touwen, de zogeheten droplines. Babywier groeit in een week of acht uit tot volwassen wier dat geoogst kan worden. Dit levert dan per jaar zo'n  250.000 kilo per hectare  op. Zeewier groeit ook in de wintermaanden zodat het ook 's winters kan worden geoogst.

Een vergelijking

De productie van een kropsla kost 65 liter zoetwater,  kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Daarentegen gebruikt een zeewier als zeesla zout zeewater met z'n nutriënten en groeit deze tien keer sneller dan gewassen op land. Wel is het zo dat de wilde oogst in tegenstelling tot de teelt van zeewier niet duurzaam of houdbaar is. Zeewier is geen oneindige bron en bedrijven die zeewier oogsten, planten het niet terug. En zeewier zijn ook de longen van de zee. Maar zover is het nog lang niet. De zeewierproductie staat nog in de kinderschoenen en biedt vooralsnog vooral voordelen. Van uitputting is nu nog geen sprake.

Voedsel voor iedereen

Zeewierteelt biedt de uitkomst om in 2050 de gehele wereldbevolking van 10 miljard mensen te voeden. Hiervoor is vier keer de oppervlakte van Portugal nodig, dus ongeveer 180.000 m² aan zeeën en oceanen. Dat lijkt veel, maar is slechts 2% van het totale zoutwateroppervlak van de aarde. Zeewier bevat 25% droge stof en 75% zoetwater. En een scala aan mineralen zoals jodium, calcium, ijzer, fosfor, magnesium, natrium, kalium en vitamine B. Als zeewier langs kusten bij de Sahara zou worden geteeld, dan zou dit zowel als voedsel- en waterbron kunnen worden gebruikt.

Zeewierboerderijen  in Nederland

Zeewier heeft potentie en dat ziet ook de Nederlandse overheid in. Met het in 2017 gestarte innovatieprogramma Seaweed for Food and Feed investeert het rijk in de duurzame teelt van zeewier. Wageningen University & Research en Stichting Noordzeeboerderij werken sinds 1 maart 2018 in het programma ProSeaWeed samen met negen partners uit de zeewiersector aan de ontwikkeling van een volwaardige duurzame zeewiersector. Er zijn er al meerdere zeewier boerderijen aan het produceren. Op dit moment wordt in Nederland geteeld op volle zee en in bakken. De mogelijkheden voor teelt en verkoop van zeewier in Nederland staan volop in belangstelling, in regio's als Zeeland, Noord-Holland en Groningen. Op dit moment wordt zeewier geproduceerd voor producten als zeewierzout, weedburger van suikerwier (Royal Kombu) en Weed Sauce van zeesla (Ulva lactuca).

Zeewierproductie op de kaart

De productie van zeewier is onder meer afhankelijk van beschikbaarheid aan voedingsstoffen, lichtklimaat en hydrodynamische omstandigheden. Deze zijn niet uniform verspreid over het Nederlands Continentaal Plat (NCP). De productiekosten hangen onder andere samen met afstand tot de kust en de kosten voor de bouw en het onderhoud van de kweekfaciliteiten. Ook deze zijn per gebied verschillend. Op de kaart Macroalgenproductie in de Noordzee van de Atlas Natuurlijk Kapitaal zijn de gebieden te zien die mogelijk geschikt zijn voor de productie van bruinwier (Laminaria digitata). De kaart geeft het resultaat weer van een eerste verkenning van de mogelijke maximale biomassaproductie.

Zeewier op je bord

Zeewier gebruiken we ongemerkt al elke dag. Kijk maar eens op de verpakking van producten als puddinkjes, soep, koffiemelk en tandpasta, waar je het kunt herkennen aan het E-nummer 400 – 407. En we kennen de zeegroente natuurlijk allemaal van de Japanse sushirolletjes. Misschien is het nog een beetje wennen aan de zeewierchips en de zeewiertapanades en duurt het nog even voordat de MacDonalds de zeewierburger op haar menu heeft staan. Maar 10.000 jaar geleden aten we het ook, dus het zit in ons DNA. Het eten van de toekomst nu op je bord? Kijk voor recepten op zeewierwijzer.nl. 

Foto rechtsboven: Ulva lactuca-Zeesla, Saxifraga-Fitis door Sytske Dijksen

Net als vele andere Europese steden groeit Utrecht sterk. Dit biedt uitdagingen. Hoe zorg je dat een stad een fijne en gezonde plek is om te leven, te wonen en te werken? En hoe pak je uitdagingen als klimaatverandering, luchtvervuiling en grondstoffenschaarste aan? De gemeente Utrecht en het Planbureau voor de Leefomgeving stelden, ter gelegenheid van de officiële opening van de EU GreenWeek 2018 op 21 mei, samen een gevarieerd programma (pdf: 581 KB) samen waarbij bezoekers kunnen leren en ervaren hoe Utrecht werkt aan een groene en gezonde stad waar iedereen van kan profiteren.

Groen en gezond in de stad

De EU GreenWeek start 's ochtends in het Knoop-gebouw met interviews met onder andere Eurocommissaris Karmenu Vella, staatssecretaris Stientje van Veldhoven voor Infrastructuur en Waterstaat, hoofd United Nations Environment Programma Erik Soliem, en burgemeester Jan van Zanen. Verder staat een ronde tafelsessie met burgemeesters over het samen vergroenen van steden op het programma.

In een aantal seminars gaan deskundigen vervolgens in op vragen als hoe je natuur integreert in de Europese stad van de toekomst, hoe je geld kunt verdienen met op de natuur gebaseerde oplossingen, en welke kansen de natuur biedt als oplossing voor stedelijke uitdagingen. Ook wordt een tipje van de sluier opgelicht van de Green Benefit Planner. Momenteel ontwikkelt RIVM deze innovatieve tool, die beleidsmakers, stedenbouwkundigen en planologen moet helpen om de voordelen van bomen, parken en waterwegen mee te nemen in stedelijke plannen en deze voordelen financieel te beoordelen. Meer informatie en een aanmeldlink staan op EU Greenweek.

Waarden van groen en blauw in de stad

Binnenkort brengt het RIVM de rapportage ‘Natural Capital Model: Technical documentation of the quantification, mapping and monetary valuation of urban ecosystem services' uit. In opdracht van het ministerie van LNV heeft het RIVM in het kader van de City Deal: Waarden van groen en blauw in de stad onderzocht hoe de beschikbare tools voor het waarderen van stedelijk groen en blauw kunnen worden verbeterd en uitgebreid. Het huidige online rekeninstrument TEEBstad heeft namelijk beperkingen en de bruikbaarheid kan worden verbeterd.

Groen en water kunnen de luchtkwaliteit, geluid, hittestress en biodiversiteit positief beïnvloeden. En daarmee ook de gezondheid van de inwoners van een stad. Weten wat de baten van groen en blauw zijn, maakt voor gemeenten en hun inwoners duidelijk hoe natuurlijk kapitaal kan bijdragen aan een duurzame en gezonde stad. In de rapportage heeft het RIVM een aantal ruimtelijke modellen ontwikkeld waarmee de waarde van groen en blauw ruimtelijk kan worden berekend. Deze modellen kunnen als basis worden gebruikt voor de Green Benefit Planner. De eerste demoversie van de Green Benefit Planner is in ontwikkeling. Op basis van de rapportage verschijnt binnenkort een aantal kaarten op de Atlas Natuurlijk Kapitaal die de baten van groen en blauw uitgedrukt in euro's in de stedelijke omgeving inzichtelijk maken. Houd de Atlas Natuurlijk Kapitaal dus in de gaten!

Atlas-kaarten bieden aanknopingspunten voor beleid

Tot die tijd bieden een aantal huidige kaarten op de Atlas Natuurlijk Kapitaal ook aanknopingspunten om de waarden van groen en blauw mee te nemen in beleid. Dichtbebouwde gebieden worden extra verhit tijdens hete zomerperioden. Dit zogeheten stedelijk hitte-eiland-effect zorgt ervoor dat de luchttemperatuur 's nachts niet daalt, waardoor gevoelige bevolkingsgroepen (baby's, kinderen en ouderen) gezondheidseffecten kunnen ondervinden. De kaart Stedelijk hitte-eiland effect in Nederland maakt deze hitte-effecten visueel inzichtelijk. Het is waardevol om te weten waar de grootste overlast plaatsvindt om maatregelen te kunnen nemen.

Vegetatie en water kunnen zorgen voor verkoeling. De kaart Verkoelend effect van groen en blauw  laat zien waar nu geschikte vegetatie aanwezig is. En dan is er nog de groenkaart die een beeld geeft waar het groen is in Nederland en die alle bomen, struiken en lage vegetatie zoals gras weergeeft. Misschien vormen deze kaarten wel de aanzet tot een gesprek over het aandeel groen in uw buurt!

Leadfoto: Pixabay

...van Avans hogeschool vormen de basis voor de nieuwe gedetailleerde kaart in de Atlas over dit Nationaal park. Met deze basiskaart kun je elk jaar de successie van de vegetatie volgen.

Het Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen is beschermd natuurgebied (Natura2000), 4000 hectare groot en gelegen in de provincie Noord-Brabant. Het park wordt beheerd en gemonitord door de organisatie Natuurmonumenten, die verantwoordelijk is voor de staat van het park. De zandverstuivingen en heidevelden in het gebied dreigen echter overgroeid te raken door gras en bos (successie). Natuurmonumenten heeft al enkele maatregelen genomen om dit proces te stoppen.

Werken deze maatregelen? Waarom wel of niet? Is er meer nodig? Dit is wat teams van vierdejaarsstudenten van Avans Hogeschool in Breda onderzochten voor de minor 'Environmental Geography'. Hiervoor koppelen ze kaartgegevens uit de Atlas Natuurlijk Kapitaal aan eigen onderzoek.

De nieuwe kaart

Een deel van de vegetatiekaart van de Atlas Natuurlijk Kapitaal (ANK) is geactualiseerd en verfijnd. Deze kaart is nu te vinden in de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Om deze kaart te realiseren hebben de studenten drones met een fotocel gebruikt om opnames te maken van de vegetatie in het gebied. In een aantal kleine gebiedjes hebben ze ook ter plekke vegetatie opnames gemaakt. Deze gegevens zijn uitvergroot en gevalideerd met de fotogegevens van de drones. Zo is de resolutie van de vegetatiekaart van het gebied de Loonse en Drunense duinen op twee plaatsen verfijnd. Op landelijke schaal zijn vegetatiekaarten beschikbaar van bomen die hoger zijn dan 2,5 meter, struiken tussen de 1 en 2,5 meter en vegetatie lager dan 1 meter. Voor de Loonse en Drunense duinen is het nu mogelijk om onderscheid te maken tussen bladverliezende bomen, dennen, heide, en hoog en laag gras.

Wat betekent dit voor de toekomst?

Door de toename van bomen en de vergrassing neemt het oppervlak van zandverstuivingen en heidevelden in het natuurgebied af. Met drones kan de successie van de Loonse en Drunense duinen in de toekomst gevolgd worden. De inzet van Avans studenten heeft hiervoor een mooie basis gelegd. Ook hebben de studenten een advies gegeven over wat voor maatregelen er nog meer genomen zouden kunnen worden, naast de maatregelen die Natuurmonumenten al toepast om successie terug te dringen. Voorbeelden hiervan zijn frequenter kappen, meer paden voor paarden aanleggen en het publiek informeren over de kwetsbaarheid van het gebied. Meer conclusies zijn te lezen in de blogs over dit project die de studenten gemaakt hebben:

• Blog Avans Hogeschool: Dutch dying desert
• Blog Avans Hogeschool: Saving the looney dunes

Leadfoto: Studenten Avans Hogeschool

De Atlas Werkconferentie maakte onderdeel uit van het evenement Building Holland. Zo zochten we de verbinding met de duurzame omgeving om samen te bouwen aan een gezonde en duurzame leefomgeving. Een heus Atlas-kwartet verwelkomde de ruim tweehonderd bezoekers met een muzikaal intermezzo. 

Stevige keuzes

Fred Woudenberg, hoofd leefomgeving van de GGD Amsterdam, trapte de bijeenkomst af met een inspirerend verhaal over de stevige keuzes rond het thema gezondheid bij de inrichting van het Havengebied in Amsterdam. Dit deel van het havengebied binnen de ring A10 wordt ontwikkeld tot een gemengd stedelijk gebied met 70.000 nieuwe woningen en 50.000 arbeidsplaatsen. "Amsterdam gaat met Haven-Stad Amsterdam een stad in een stad bouwen," licht Fred toe. "We zetten daarbij nadrukkelijk in op het borgen van een gezonde leefomgeving en het bevorderen van gezondheid. Zo richten we de leefomgeving zo in dat fietsen en wandelen de ‘normale' manier van vervoer zijn. Een groot deel wordt rookvrij en er komen snackbarvrije zones rond scholen."

Stap voor stap naar nieuw Omgevingsloket

Vervolgens nam Ruben Busink, projectleider Informatiehuizen DSO, de toehoorders mee in de wereld van het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). Dit digitale stelsel krijgt voor de gebruiker de vorm van één loket: het Omgevingsloket. Rond tien thema's Lucht, Water, Bodem & Ondergrond, Natuur, Externe Veiligheid, Geluid, Cultureel Erfgoed, Ruimte, Bouw en Afval Ruben zijn de zogeheten Informatiehuizen ingesteld die de informatieproducten aan het DSO moeten ontsluiten. Ruben vertelt hoe de eerste set Informatieproducten nu bij de Programmaraad in behandeling ligt. "Zij gaan beslissen of er met de ontwikkeling van deze producten een start kan worden gemaakt. Met steeds nieuwe series informatieproducten gaan we het DSO zo stapje voor stapje vullen met informatie."

Nieuwe ontwikkelingen

Vervolgens vertelden Atlas-medewerkers over nieuwe ontwikkelingen en producten. Zo gaf Liesbet Dirven van de Atlas Natuurlijk Kapitaal ons een inkijkje in het onderzoek van vierdejaarsstudenten van de AVANS-hogeschool naar de successie van de Loonse en Drunense Duinen. Op Atlas Natuurlijk Kapitaal staat een nieuwe vegetatiekaart van dit gebied waar de onderzoeksresultaten van de studenten de basis voor vormden. Brigit Staatsen gaf een kijkje in de Gids Gezonde Leefomgeving. Dit platform is in februari gelanceerd voor iedereen die aan de slag wil met het gezonder maken van de leefomgeving, bijvoorbeeld binnen de Omgevingswet.

Gebruiker centraal

Hierna volgden de workshopsrondes. In zes parallelle sessies kwamen in vier rondes allerlei sprekers aan het woord. In deze workshops ging het natuurlijk over de Atlas en de gebruiker van de Atlas. Hoe belangrijk het is om de gebruiker als uitgangspunt te nemen, liet de workshop van Victor Zuydweg zien. "Niemand is digibeet," stelde hij. "Als je wil dat mensen informatie gaan gebruiken, moet je zorgen voor begrijpelijke informatie die toegankelijk aangeboden wordt." Met een aantal sprekende voorbeelden toonde hij aan hoe het in praktijk vaak misgaat en mensen in te ingewikkelde systemen de weg kwijt raken.

In de workshop Ontwerp de nieuwe Atlas dachten deelnemers mee over de nieuwe Atlas. Er kwamen leuke ideeën uit. Een kaart met vliegverkeer, vliegvelden en geluidsnormen, een luchtkwaliteitskaart waar je precies kan zien wat de bron van de luchtvervuiling is en een interactieve geluidskaart waarop je kunt horen hoeveel 100 decibel is. Ook de workshop waarin deelnemers werden uitgenodigd om mee te denken over onze functionaliteiten, leverde waardevolle ideeën op. Zoals een functionaliteit die informatie door de tijd weergeeft, zodat je kunt zien of het beter of slechter gaat. De komende maanden gaan we de mogelijkheden onderzoeken, waarbij deze bijdragen ook een plek krijgen.

Stapje dichterbij

Uiteraard keken we binnen de workshops ook buiten de grenzen van onze platforms. Diverse sprekers van allerlei organisaties hielden lezingen over hoe we een gezonde en duurzame leefomgeving een stapje dichterbij konden brengen. Zo vertelde Manon Zwart van het RIVM over haar wereldzeilreis, die helaas ook voerde langs veel plastic. Meer bewustwording en regelgeving zijn nodig, anders krijgen we deze plastic soep straks op ons eigen bord. Verder leerden deelnemers in het circulaire economiespel van Nicole Segers van Creation2Creation de basisprincipes van de circulaire economie. Gert Nijsink van Rijkswaterstaat zette in zijn workshop uiteen hoe de Klimaatmonitor diverse partijen kan helpen om te kijken hoe de energietransitie in hun gebied verloopt, inzichten die de basis kunnen vormen voor nieuw beleid. En Kasper Spaan van Waternet legde uit hoe groene daken kunnen helpen in steden om het klimaat robuuster te maken en de leefomgeving aantrekkelijker. Teveel om op te noemen eigenlijk. Het was dan ook moeilijk kiezen voor veel bezoekers. Gelukkig staan binnenkort alle presentaties op de Atlas, dus kan iedereen een (gemiste) sessie terug kijken.

Muzikale afsluiting

Nicole Segers van het circulaire economiespel sloot samen met het Atlas-kwartet de werkconferentie muzikaal af met een heus Atlas-lied. "Ik hoop dat jullie net zoveel inspiratie op hebben gedaan als ik," besloot ze. "Hopelijk hebben we vandaag weer waardevolle samenwerkingsverbindingen kunnen sluiten. Voor die gezonde en duurzame wereld gaan we allemaal."

Bedankt iedereen!

We danken alle aanwezigen hartelijk voor hun enthousiaste en actieve deelname. Natuurlijk hopen we dat de community verder groeit, dat de Atlassen weer aan naamsbekendheid hebben gewonnen en dat steeds meer mensen kansen zien om onze Atlassen in de praktijk gaan gebruiken. Hopelijk zien we iedereen volgend jaar weer terug!

.....het welzijn van de mens. Een afname van de biodiversiteit tast de economie, het levensonderhoud van mensen en de voedselzekerheid aan. Is er ook een lichtpuntje? We hebben de kennis om het tij te keren, maar dan moeten we nu aan de slag.

 

Op dinsdag 17 april as. organiseren we de Atlas Werkconferentie in de RAI Amsterdam. We zoeken dit jaar de verbinding met de duurzame gebouwde omgeving om samen te Bouwen aan een gezonde en groene leefomgeving. Onze websites Atlas Leefomgeving, Atlas Natuurlijk Kapitaal, Nationale EnergieAtlas, Gids Gezonde leefomgeving en de Gezond OntwerpWijzer bieden allen informatie en handelingsperspectieven om de leefomgeving groen en gezond in te richten.

Komt u ook?

Dat vinden wij leuk! De werkconferentie start met een plenaire sessie. Daarna kunt u meedoen aan vier workshopsessies van elk 45 minuten. Daarbuiten is voldoende tijd voor netwerkmogelijkheden. Natuurlijk kunt u als bezoeker van de Atlas Werkconferentie ook de hele dag de beurs van Building Holland bezoeken. Meld u gratis aan via de website van Duurzaam Gebouwd.

Workshopsessies

Tijdens de inloop kunt u een keuze maken welke workshopsessie u wilt bijwonen. De workshopsessies zijn in verschillende thema's onderverdeeld:

• A: Atlassen, de gebruiker centraal
• B: Atlassen in de praktijk
• C: Groene en gezonde leefomgeving I
• D: Groene en gezonde leefomgeving II
• E: Circulaire economie en duurzaam bouwen
• F: Circulaire economie
   

Programma
 

8:45-9:45	Ontvangst, registratie en workshopkeuze
9:45-10:35	Plenair welkom en start van de werkconferentie
	Fred Woudenberg van de GGD Amsterdam vertelt over A'dam en A'dam Havenstad - het deel van het havengebied binnen de ring A10 dat wordt ontwikkeld tot een gemengd stedelijk gebied waarin tot 70.000 nieuwe woningen en 50.000 arbeidsplaatsen komen - en de stevige keuzes die gemaakt zijn rond gezondheid bij de inrichting van het Havengebied. Bent u ook benieuwd naar de stand van zaken rond de informatieproducten in het DSO? Zeer recent is de definitiefase afgerond van het project Informatieproducten / Informatiehuizen en de projectleider Ruben Busink neemt u mee in de eindresultaten van deze fase. Het zijn de bouwstenen waarmee vorm kan worden gegeven aan de daadwerkelijke ontwikkeling en realisatie: van denken naar doen. Een eerste set van negentien informatieproducten is geprioriteerd en ligt thans voor ter besluitvorming. Ruben neemt ons mee in de inhoud, het proces en de kansen voor samenwerking met de Atlas. Work-in-Progress: enkele nieuwe kaarten/producten in de Atlassen, zoals: Tilly Fast van Fast Advies met enkele geactualiseerde GES-kaarten van Utrecht, volgens het nieuwe GES-handboek; Anne-Marie Bor van Next Green met de Groene Dakenkaarten; en nog veel meer
10:35-10:55	Wissel/Koffie- en theepauze
10:55-11:40	WORKSHOPRONDE 1 (klik voor beschrijving workshops)
	A: Digibeten bestaan niet en mensen zijn niet rationeel Victor Zuydweg / ICTU
	B: Workshop met presentatie over DSO en discussie rond informatie producten Ruben Busink / Rjikswaterstaat
	C: Wat is de waarde van groen en blauw in de stad? Hoe kunnen wij die waarden meenemen in een ruimtelijk ontwerp? Sandra Boekhold / RIVM, Jacco Schuurkamp / gemeente Den Haag, Stefan Verbunt / RVO en Hans Dekker / HD Landschapsarchitectuur
	D: Gezonde stad, gezonde en duurzame mobiliteit en erfgoed Harry Boeschoten / Staatsbosbeheer en Karin van Hoof / Provincie Noord-Holland
	E: Het Ambitieweb: een hulpmiddel voor maatschappelijke meerwaarde Henriette Stoop / Rijkswaterstaat
	F: Circulair economiespel: Samen rijk (vormt een geheel met workshopronde 2) Nicole Segers / Creation2Creation
11:40-11:50	Wissel
11:50-12:35	WORKSHOPRONDE 2 (klik voor beschrijving workshops)
	A: Ontwerp de nieuwe Atlas Miranda Mesman / RIVM en Rianne Dobbelsteen / IenW
	B: Gids Gezonde Leefomgeving en Gezond Ontwerp Wijzer Hanneke Kruize en Brigit Staatsen / RIVM
	C: De Levende Tuin, een integrale benadering voor mens, klimaat, natuur en economie Kim van der Leest / Branchevereniging VHG
	D: Gezondheid in de gebouwde omgeving Rob van Strien en Imke van Moorselaar / GGD Amsterdam
	E: Wonen als service Peter de Wijs en Philip Verbiest / Avans Hogeschool Breda
	F: Circulair economiespel: Samen rijk (vervolg van workshopronde 1) Nicole Segers / Creation2Creation
12:35-13:30	Lunch
13:30-14:15	WORKSHOPRONDE 3 (klik voor beschrijving workshops)
	A: Atlas: standaard onderscheiden?  Joost Bakker, Cindy Vros / RIVM en Arno de Bruijn / Rijkswaterstaat
	B: Luchtkwaliteit - Samen meten en open data Marita Voogt en Benno Jimmink / RIVM en Michael Ameling / DCMR
	C: De Go-methode: samen werken aan een gezonde leefomgeving Kimberly Linde en Ilse Storm / RIVM
	D: Ruimtelijke dichtheden en functiemenging in Nederland Arjan Harbers en Wendy Vercruijsse  / Planbureau voor de Leefomgeving
	E: Klimaatmonitor Gert Nijsink / Rijkswaterstaat
	F: Gender en e-waste                      Chantal van de Bossen / WECF
	F: De reis van plastic en hoe dat ons leven beïnvloedt Manon Zwart / RIVM
14:15-14:45	Wissel/koffie- en theepauze
14:45-15:30	WORKSHOPRONDE 4 (klik voor beschrijving workshops)
	A: Klimaatonderlegger: gelaagde klimaatbenadering van onderop  Thomas Jansen / De Gruyter
	B: Van data naar inzicht naar handelen - Kansen voor (de Atlas) Natuurlijk Kapitaal  Nick Naus / Geodan, Laura van Heeswijk / Provincie Overijssel en Tom Kools / Natuurverdubbelaars
	C: The next generation Atlas: klaar voor een nieuwe generatie gebruikers  Victor van Katwijk / Geodan en Ruben Zijlmans / FLO Legal
	D: Meervoudige waarde met groene daken Anne-Marie Bor / Green Deal Groene Daken en Waternet en Next Green en Kasper Spaan / Green Deal Groene Daken, Waternet en Next Green
	E: Timmer mee aan een nieuw programma praktijkonderzoek voor circulair en biobased bouwen Jan Jurriëns en Karen Janssen / AVANS Hogeschool Breda
	F: Inventarisatie astbestdaken en groene daken Mathijs van Til / Readaar
15:30	Netwerkborrel en muziek

N.B. Het programma is gereed, maar er zijn nog wijzigingen mogelijk. Houd deze pagina in de gaten voor de laatste stand van zaken.

Meer weten?

Wilt u meer informatie over deze werkconferentie? Neem dan contact op met Hans Neele via hans.neele@rws.nl.

Dinsdag 17 april, 08.45-17.00 uur, RAI te Amsterdam; niet te missen!

Volg ons op: @AtlasLO, @Atlas_NK en @nlenergieatlas: #atlas17april

 

De landelijke Zwerfafvalophaalregeling houdt in dat door derden langs de oevers verzameld afval kosteloos wordt afgevoerd en verwerkt. Rijkswaterstaat wil zo stimuleren dat er meer samenwerkingsverbanden en lokale initiatieven komen die zwerfafval in rivieren en langs oevers verzamelen. Waarom is dit belangrijk?

Schoon water van belang voor mensen, dieren en planten

Schone rivieren, kanalen, meren en een schone zee zijn van groot belang voor mensen, dieren en planten. Op de oevers, in de uiterwaarden en bij stuwen en sluizen van rijkswateren ligt na elke hoogwaterperiode veel zwerfafval. Wordt dit zwerfafval niet opgeruimd, dan stroomt het uiteindelijk richting zee en vergroot het de zogeheten plastic soep. Deze drijvende vuilnisbelt in het noorden van de Grote Oceaan trekt door de grote ringvormige zeestroom het afval naar zich toe. De exacte afmetingen van de plastic soep zijn niet bekend. Naar schatting gaat het om een gebied vele malen groter dan Nederland.

Nare gevolgen voor waterbevolking

Het drijvende plastic heeft gevolgen voor de bewoners van de wateren. Zo kunnen schildpadden en dolfijnen die naar boven komen om adem te halen in het plastic verstrikt raken en stikken. Of waterdieren en watervogels eten het plastic per ongeluk, waardoor hun magen verstopt kunnen raken en ze verhongeren. Uit onderzoek van de WUR blijkt dat 95% van de noordse stormvogels 0,31 gram plastic in hun maag heeft. Dit is ver boven de in de Kaderrichtlijn Marien opgenomen maat die stelt dat 1 op de 10 vogels meer dan 0,1 gram plastic in hun maag mag hebben. Zie ook het schrijnende filmpje dat een studente van Wageningen Marine Research maakte.

Op ons eigen bord

Maar niet alleen voor de waterbevolking heeft het consequenties. Uiteindelijk is er een kans dat we de vervuilde soep op ons eigen bord krijgen. De grote stukken plastic verpulveren op den duur tot stukjes van een millimeter of minder, die zich door het water verspreiden en niet afbreekbaar zijn, de zogeheten microplastics. Deze kunnen in de organen van vissen terecht komen en daarmee ook in ons voedsel. Ook is nog niet bekend in hoeverre microplastics in het drinkwater voorkomen. Daarnaast kunnen aan het plastic toegevoegde stoffen als weekmakers een hormoonverstorende werking hebben. Ook zijn microplastics mogelijk transportmiddel voor ziekteverwekkende organismen. Reden genoeg voor de Gezondheidsraad om in 2016 in een Briefadvies aan de staatssecretaris van het voormalig ministerie van Infrastructuur en Milieu te pleiten voor meer onderzoek en meer bewustwording bij consumenten.

Van tussenstation naar eindstation

Nederland is het laatste station voordat grote rivieren als de Rijn en de Maas uitmonden in de Noordzee. Daarom is het belangrijk om het zwerfafval in deze rivieren terug te dringen. Het kabinet heeft zich in de Kaderrichtlijn Mariene Strategie (pdf; 0,1 MB) ten doel gesteld de hoeveelheid zichtbaar zwerfafval op oevers en de kust nog vóór 2020 te verminderen. Het opruimen van aangespoeld zwerfafval is wettelijk een aangelegenheid van de betreffende terreineigenaar. Rijkswaterstaat stelt een gezamenlijke aanpak voor om het probleem zo bij de bron aan te pakken. Samen zorgen dat Nederland verandert van een tussenstation voor plastic afval naar een eindstation. Hoe meer organisaties en mensen actief zijn en zich verantwoordelijk voelen voor het probleem, hoe meer bewustwording wordt gecreëerd en mensen worden bereikt. Een mooi voorbeeld wat zo'n aanpak kan opleveren, is het samenwerkingsverband Schone Maas, waarbij alleen al de opruimactie in Eijsden vijf kuub afval opleverde (ongeveer 100 vuilniszakken). Meer projecten staan op het linkportaal Zwerfafval van Rijkswaterstaat. Kijk voor meer informatie over de Zwerfvuilophaalregeling op de website Afval Circulair.

Kaart Ecologische kwaliteit van oppervlaktewaterlichamen, op de website van de Atlas Leefomgeving (Bron: Atlas Leefomgeving)

Hoe schoon is het water in uw buurt?

Op de pagina's Waterkwaliteit en Thema Water in de leefomgeving op de Atlas Leefomgeving vindt u veel informatie over het belang van schoon water. Benieuwd naar de kwaliteit van de Nederlandse oppervlaktewateren bij u in de buurt? Bekijk eens de kaart Ecologische kwaliteit van oppervlaktewaterlichamen, op de Atlas Leefomgeving. Deze kaart geeft de ecologische toestand weer van de Nederlandse oppervlaktewateren zoals deze zijn gerapporteerd aan de Europese Unie in het kader van de Kaderrichtlijn Water.

Het internationale GLOBE-netwerk bestaat uit 31.000 scholen die onderzoek doen naar natuur en milieu in samenwerking met wetenschappers van KNMI, RIVM, WUR en NASA. Leerlingen onderzoeken bodem, water, natuur en atmosfeer in hun eigen schoolomgeving. Zo raken ze betrokken bij uitdagingen en kansen rondom milieu en duurzaamheid en helpen ze wetenschappers met hun onderzoek.

Wat staat op programma?
Op de GLOBE-dag op dinsdag 27 maart vertellen wetenschappers en ervaren GLOBE-docenten hoe scholieren uit het voortgezet onderwijs kunnen bijdragen aan wetenschappelijk onderzoek. Ook geven ze workshops over thema's als Levende bodem, Weer en klimaat en de GROW-app. Ervaren docenten geven handvaten om GLOBE in de klas in te kunnen passen.

Voor wie?
De GLOBE-dag is bedoeld voor GLOBE-leden, medewerkers van ondersteunende organisaties zoals NME-techniekcentra en docenten (in opleiding) die hun professionele vaardigheden op het gebied van onderzoeksvaardigheden, internationalisering en duurzaamheid willen ontwikkelen.

Ook naar de GLOBE-dag?
Kom ook en meld u aan op de website van GLOBE-Nederland. Attendeer ook leraren in het voortgezet onderwijs op deze dag. Het biedt hen mooie kans om meer te leren hoe zij GLOBE kunnen inzetten binnen hun eigen lesprogramma. 

Regenwormen

Regenwormen zijn soms te zien als ze na een regenbui naar het bodem oppervlak kruipen of bij het spitten in de (moes)tuin. Veel (weide)vogels foerageren op regenwormen. Regenwormen behoren tot de reuzen van het bodemleven, de zogenoemde macrofauna. Het meeste bodemleven is niet met het blote oog te zien. In Nederland zijn ongeveer 25 regenwormsoorten bekend. In Nederland komen gemiddeld 206 regenwormen per m² bodemoppervlak voor. Het zijn er zo veel dat ze samen een enorme hoeveelheid bodem omzetten, de natuurlijke ploegcapaciteit. Enkele soorten zijn heel algemeen. Ze worden ingedeeld in drie groepen, op grond van hun voedselkeuze, gedrag en voorkomen: pendelaars, bodembewoners en oppervlakte grazers.

De pendelaars, zoals de soort Lumbricus terrestris, graven diepe verticale gangen en trekken plantenresten tot ver in de bodem. Zij verhogen het gehalte aan organische stof, verbeteren de bodemvruchtbaarheid en versterken het vochtregulerende vermogen. Ze bevorderen de beluchting en stimuleren de microbiële activiteit in de bodem. Deze grote wormen komen vooral ‘s nachts aan het oppervlak. De bodembewoners, de grondeters, zoals de soort Aporrectodea caliginosa leven ondergronds. Zij eten zich als het ware door de grond heen. Zij voeden zich met al afgebroken organisch materiaal vermengd met minerale grond (humificatie). De oppervlakte grazers, de strooiseleters, zijn regenwormen die vlak onder de oppervlakte leven zoals Lumbricus rubellus. Deze soorten grazen vooral het oppervlak af en voeden zich met afgestorven organisch materiaal. Als deze groep ontbreekt, kan een minder goed doorlatende verdichte zode ontstaan. Regenwormen zijn gevoelig voor verontreiniging en grondbewerking, zoals ploegen en mestinjectie.

Strooiseleter (Lumbricus rubellus)	Grondeter (Aporrectodea caliginosa)	Pendelaar (Lumbricus terrestris)

Wat is te zien op de kaarten

De linker kaart toont de geschatte regenwormdichtheid per vierkante meter in de Nederlandse bodem. De rechter kaart toont het aantal regenwormensoorten per 100 individuen.

 

 

 

 

De dichtheid en het aantal soorten is hoger bij een hoge pH en bij een hoger gehalte organische stof. Dit is te zien aan de donkere kleuren op de kaarten. In een zure bodem (pH lager dan 4) worden weinig regenwormen gevonden en is de soortenrijkdom klein. In bos op zandgrond worden nauwelijks regenwormen aangetroffen, in heidegebied komen ze niet voor. In graslanden is de dichtheid en het soortenrijkdom het grootst. De meeste soorten en grootste dichtheden worden aangetroffen in de klei- en veenbodems (241- 540 wormen per m²). De kleibodems bevinden zich in de Flevopolder, Zeeland en langs de rivieren. De veenbodems liggen vooral in Friesland en in het Groene hart.

De regenwormenkaarten zijn samengesteld op basis van ongeveer 1300 meetgegevens van het Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit. Om vlakdekkende kaarten samen te stellen zijn de gegevens statistisch bewerkt, en vervolgens toegepast in modellen waarmee de regenwormendichtheid en soortenrijkdom geschat kunnen worden.

Betekenis van regenwormen voor de gezonde bodem

Zonder regenwormen zou het leven op aarde er heel anders uitzien. De mens zou niet in de ons bekende gedaante bestaan. Regenwormen zijn essentieel voor het ontwikkelen van vruchtbare, voor de landbouw geschikte, bodems. De structuur, het organische stof, het lucht- en vochtregulerende vermogen en de stofkringlopen worden beïnvloed door de langdurige aanwezigheid van regenwormen. Ter illustratie: voor de vorming van een gezonde laag zwarte teelaarde is er 100 jaren werk van regenwormen nodig en alle regenwormen van Nederland bij elkaar ploegen ongeveer net zo hard door de bodem als alle boeren bij elkaar. De boeren hebben daar brandstofslurpende en zware tractoren voor nodig, regenwormen doen het uit zichzelf met organische stof als brandstof.

 

Foto's: Ron de Goede (WUR)

De afgelopen maanden moest de regenjas vaker aan dan uit vanwege de hevige neerslag. Deze neerslag leidde niet alleen tot hoogwaterstanden in de rivieren, maar ook voor wateroverlast in sommige Nederlandse steden. Hoe kunnen we ons natuurlijke kapitaal gebruiken om de strijd tegen wateroverlast aan te gaan?

Met de opwarming van de aarde neemt ook de hoeveelheid zeewater die verdampt toe. En ‘what comes up, must go down'. Voor landen op onze breedtegraad leidt dit tot een toename van de hoeveelheid neerslag. Zo steeg de jaarlijkse neerslagsom in De Bilt de afgelopen honderd jaar met 14% van 767 naar 890 mm. Ook de afgelopen maand was het nat in Nederland met een gemiddelde neerslag van 112 mm versus het langjarige gemiddelde van 80 mm. Tegelijkertijd ontstaan er door klimaatverandering drogere en warmere zomers met wel weer buien met een grote hoeveelheid neerslag in korte tijd. 

Natuurlijke bronnen als wapen tegen wateroverlast

Onze waterhuishouding komt daarmee onder druk te staan. Ons natuurlijk kapitaal kan gelukkig helpen het overtollige hemelwater op te vangen. Onze bodem heeft namelijk het vermogen om water op te nemen. Dit heet waterberging. Bij een onverharde bodem kan het water in de bodem sijpelen. Het water zakt geleidelijk uit naar het grondwater en vanuit daar vindt het zijn weg naar bronnen, beken en rivieren. Vegetatie zorgt voor een geleidelijke opname van het water in de bodem en beschermt deze tegen uitdroging en erosie. Plantenresten, bodemdieren en humus zorgen ervoor dat het water in de bodem wordt vastgehouden.

Belang waterberging als ecosysteemdienst neemt toe

De toenemende verstedelijking leidt echter tot meer verstening in Nederland. Een gevolg is dat door de verharding van de bodem het water minder goed kan worden opgevangen. Zo kan een flinke regenbui voor veel wateroverlast zorgen. Het water kan immers niet direct infiltreren. De opgave voor waterberging in de openbare ruimte is belangrijk voor de aanpassing aan ons veranderende klimaat. Waterberging als ecosysteemdienst wordt daarmee steeds belangrijker voor de leefomgeving. Een bijkomend voordeel van waterberging is dat het opgevangen water in droge periodes kan worden benut.

Waterberging als ecosysteemdienst in stedelijke omgeving

Wat kunnen steden doen om de strijd aan te gaan met het toenemende hemelwater? Dat lees je in het praktijkvoorbeeld Regenafvoer in de stad op de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Zo kunnen gemeenten verspreidingsgebieden met een open bodem aanleggen. Dit verbetert niet alleen de natuurlijke waterafvoer, maar het voorkomt ook verdroging van hoger gelegen gronden. Bijkomend voordeel is dat met meer groen de leefomgeving aantrekkelijker wordt. Ook kunnen gemeenten de aanleg van groene daken stimuleren. Bijvoorbeeld door een groene dak-subsidie aan inwoners of bedrijven te verstrekken. Groene daken houden regenwater vast. Hierdoor komt het langzamer op het oppervlak en heeft het meer tijd om te infiltreren in de bodem. Daarnaast kunnen gemeenten vijvers en singels aanleggen als opslag voor regenwater. Via een infrastructuur van vijvers en singels kan water snel worden afgevoerd naar grotere wateren (kanalen, rivieren, meren).

Gemeenten kunnen ook gebruikmaken van een gescheiden riool. Het afvalwater gaat dan gescheiden van het regenwater naar de rioolzuivering en het regenwater direct naar vijvers of sloten. Zo komt het afvalwater bij overstorting niet in het oppervlaktewater terecht. Ook kan de waterafvoer van gebouwen worden losgekoppeld van de riolering. Het praktijkvoorbeeld van de gemeente Laren op de Atlas Natuurlijk Kapitaal is een mooi voorbeeld hiervan. Perceeleigenaren worden verplicht om regenwater af te koppelen van het gemengde riool. Zo'n 30 Nederlandse gemeenten kozen voor de instelling van een verordening die afkoppelen van regenwater verplicht stelt.

Weg met de tegels op naar de vergroening

De tegeltuin wint aan terrein. Dit veroorzaakt een enorme druk op het riool. Want deze tegeltuinen nemen geen water op. Juist bij hoosbuien moet regenwater snel worden afgevoerd om overlast te voorkomen. Burgers die hun tuinen vergroenen, kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de leefbaarheid van hun buurt. Zeker als je bedenkt dat zo'n 40% van het stedelijk oppervlak in bezitis van particulieren. Operatie Steenbreek enthousiasmeert burgers om hun tuin te vergroenen.

Een taak van ons allemaal

De strijd tegen wateroverlast is er dus niet eentje van alleen waterschappen en gemeentes, maar van ons allemaal. Kan jouw omgeving de regen aan? Check de Atlas Kaart Waterbergend vermogen grondwater om te kijken hoeveel neerslag bij jou in de grond kan worden geborgen.

Bouwen

De werkconferentie vindt dit jaar plaats als side-event van Building Holland, een congres van Duurzaam Gebouwd. We zoeken dit jaar de verbinding met de duurzame gebouwde omgeving om samen te Bouwen aan een gezonde en groene leefomgeving. De Atlas Leefomgeving, Atlas Natuurlijk Kapitaal, Nationale EnergieAtlas, Gids Gezonde leefomgeving en de Gezond OntwerpWijzer bieden allen informatie en handelingsperspectieven om de leefomgeving groen en gezond in te richten.

Op de werkconferentie willen we aan het Atlas-netwerk, maar zeker ook aan de bezoekers van Building Holland, laten zien hoe een gezonde en groene leefomgeving in de praktijk gerealiseerd kan worden. Daarom zijn we op zoek naar uw bijdrage in de vorm van een presentatie, sessie of workshop. Daarbij hebben we de volgende thema's voor ogen:

• Vergroening in de gebouwde omgeving (bijvoorbeeld groene daken);
• Gezonde stad;
• Gezonde en duurzame mobiliteit;
• Erfgoed;
• Gezonde scholen;
• Asbest;
• Energie;
• Circulaire economie (hergebruik en biobased materialen);
• Binnenmilieu.

Programma

De presentaties en sessies vinden plaats in drie workshoprondes van 45 minuten. Heeft u een onderwerp of thema in gedachten dat past binnen deze thema's, neem contact op met onze relatiebeheerder Hans Neele (hans.neele@rws.nl, 06-21149906).

Tips

Mogelijke onderwerpen die de bezoekers van Building Holland kunnen verleiden om naar uw presentatie te komen:

• Welke informatie in de Atlassen heeft impact op de leefomgeving?
• Welke verbinding hebben we met bouwend Nederland?
• Welke mooie voorbeelden hebben we van samenwerking dwars door sectorgrenzen heen?
• Met welke innovaties of nieuwe ideeën kunnen we anderen inspireren?

Building Holland

Het innovatie-event Building Holland is van 17 tot en met 19 april. Gedurende deze periode hebben de Atlassen een stand op de beursvloer (dus niet alleen tijdens de Atlas Werkconferentie op 17 april). We bieden daar ook graag de mogelijkheid aan onze partners uit het Atlas-netwerk om zichzelf (of interessante projecten) te presenteren. Heeft u interesse of suggesties, neem dan contact op met Hans Neele (hans.neele@rws.nl 06-21149906). Tijdens de beursdagen zijn er podia op de beursvloer en in de foyer waar korte pitches gehouden kunnen worden (maximaal 15 minuten). Ook daar mogen we ons voor aanmelden. Laat het weten als u geïnteresseerd bent.

Project of pilot

Heeft u een project of pilot rondom een groene en gezonde leefomgeving, laat het ons weten. We kunnen dan uw informatie delen via een van onze sites. Neem hiervoor contact op met Miranda Mesman (miranda.mesman@rivm.nl of 030-2743138).

We ontvangen alle reacties graag voor donderdag 1 februari aanstaande, zodat we alvast een globaal programma kunnen opstellen.

 

Dinsdag 17 april, 09.30-17.00 uur, RAI te Amsterdam; niet te missen!

Volg ons op: @AtlasLO, @Atlas_NK en @nlenergieatlas: #atlas17april

"Als ik noordwaarts kijk, kijk ik naar Nederland. Maar ik ben niet in België. Rara waar ben ik?" Nou, bijvoorbeeld in westelijk Noordrijn-Westfalen. Dat stukje waar Duitsland en Nederland enigszins om elkaar heen kringelen. Dichtbij en mentaal toch vaak ver weg. Terwijl een overstroming zich niet aan grenzen houdt. Net zoals effecten van luchtvervuiling of geluid tot over beide grenzen rijken.

Atlas en Umweltportal

Er wordt al op heel wat gebieden samen opgetrokken met Duitsland. Zo werken de vier oostelijke provincies van Nederland op milieugebied al jaren samen met de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen. Het gaat dan om Brabant, Limburg, Gelderland en Overijssel. Eén van die samenwerkingsverbanden gaat over grensoverschrijdend kaartmateriaal. De Atlas Leefomgeving en de Atlas Natuurlijk Kapitaal werken daarbij samen met de ‘Atlas' van Noordrijn-Westfalen: het Umweltportal. Net als de Atlas Leefomgeving is dit Duitse geodata-portaal een uitwerking van het Verdrag van Aarhus. Deze Europese overeenkomst verplicht landen milieu- en gezondheidsinformatie voor iedereen toegankelijk te maken.

Tussen Nederland en Duitsland is afgesproken dat zij bij grote projecten elkaar inlichten. Dit betreft projecten waar een MER-verplichting voor geldt (het opstellen van een Milieu Effect Rapportage). Over alle MER-plichtige projecten binnen een afstand van vijf kilometer van de grens wordt het buurland (het betreffende bevoegde gezag ) geïnformeerd. Dit gebeurt ook als het project op grotere afstand van de grens wordt gerealiseerd, als er daardoor belangrijke nadelige milieugevolgen in het buurland kunnen ontstaan. Ook voor heel veel andere zaken is het gewoon handig om van elkaar te weten wat er speelt. Zeker als zijnde grensbewoners.

Grensoverschrijdend

De inwoner van NoordRijn-Westfalen kan voor kaartinformatie over de leefomgeving terecht op het Umweltportal. De Nederlander kan bijvoorbeeld op de Atlassen heel veel data vinden. De aanbieders van deze data kappen echter de informatie nog af bij de grens. Geluidscontouren rond wegen stoppen bij de grens, net als fijnstofkaarten en aangewezen natuurgebieden. Dat afkappen gaat soms zelfs heel abrupt. Links in beeld de geluidscontouren van een Duitse weg (hier de directe link naar deze kaart). De blauwe lijn is de Nederlands-Duitse grens. De contourdelen die in Nederland liggen (de Achterhoek) zijn weggelaten, want dit zijn contouren van de Duitse weg. Een raar gezicht. En vreemd natuurlijk: het geluid zelf kent uiteraard helemaal geen grens.

Dit zou toch anders moeten kunnen. Voor veel kaarten kunnen we dit zelf regelen, zodra de kaarten in een openbaar georegister beschikbaar zijn. Voor kaarten waar rekenmodellen voor nodig zijn (zoals voor geluidkaarten en luchtkwaliteit), heb je de invoergegevens nodig uit het buitenland om die modellen voor dit gebied te kunnen gebruiken. Zo kan er bijvoorbeeld een geluidscherm staan, of zijn er gebouwen aanwezig die het geluid tegenhouden. Die objecten moeten allemaal in het model ingebracht worden om een betrouwbare berekening te kunnen doen. Voor dit soort kaarten heb je dus uitwisseling nodig van invoerdata voor de modellen. Of je moet zorgen dat de kaarten op elkaar aansluiten bij de grens (met precies dezelfde kleuren en klassegrenzen).

Toekomstmuziek

Ook de teams achter Atlas Leefomgeving en Atlas Natuurlijk Kapitaal zouden graag zien dat kaartinformatie doorloopt tot over de grenzen. Het uiteindelijke doel is dat er harmonisatie van software en kaartmateriaal plaatsvindt. Zodat we in de toekomst allemaal, maar grensbewoners in het bijzonder, met één blik op de kaart kunnen zien dat er bijvoorbeeld nieuwe windmolens aan de andere kant van de grens worden gepland. Net zoals het dan gemakkelijk moet worden om te kunnen bekijken of een verslechtering van luchtkwaliteit bij de oosterburen, ook bij ons effect heeft. Of wat te denken van de risico's op een overstroming van de Rijn. Al die leefomgevings-informatie zou eensluidend en duidelijk moeten kunnen worden getoond, zonder dat de grens een belemmering is.

Op de kaart hiernaast wordt een enkel voorbeeld getoond. De blauwe vakjes zijn bestaande windmolens in Noordrijn-Westfalen. De ballonachtige icoontjes zijn de locaties van windmolens (gegroepeerd) in de oostelijke delen van Nederland. Deze kaart is er nog niet, maar de onderdelen zijn al wel los van elkaar te bekijken.

Het Nederlandse deel staat op de Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Nationale Energieatlas. Het Duitse deel op het Umweltportal. We hopen komende tijd stappen te zetten richting verdere harmonisering. Wordt vervolgd.

Koolstofdioxide (CO₂) is één van de belangrijkste broeikasgassen. Broeikasgassen zorgen ervoor dat de warmte van de zon wordt vastgehouden. Sinds de industriële revolutie nam het gebruik van fossiele brandstoffen (gas, olie en kolen) sterk toe. Bij de verbranding komt CO₂ vrij. Het wereldwijd kappen van bos verminderde de natuurlijke mogelijkheden om koolstofdioxide op te slaan. Dit alles leidde tot een sterke toename van CO₂ in de atmosfeer (40% meer dan 250 jaar geleden) en droeg bij aan een versnelde opwarming van de aarde. Het realiseren van het terugbrengen van de CO₂-uitstoot is daarom één van de speerpunten van het nieuwe kabinet.   

Planten belangrijk voor CO₂-afname
Bomen en planten op het land en fytoplankton in zee nemen CO₂ uit de atmosfeer op. Via fotosynthese wordt CO₂ omgezet in bouwstoffen voor plantengroei. De hoeveelheid CO₂ in de atmosfeer neemt door dit proces af. Daarnaast neemt de biomassa van deze planten toe, zowel bovengronds (in hout, bladeren en vruchten) als ondergronds (in wortels). En die biomassa is essentieel voor een divers aantal ecosysteemdiensten. Zo is het in de landbouw nodig om landbouwgewassen te kweken en leidt het in productiebossen tot een toename van het volume oogstbaar hout.

Inzicht in productiviteit Nederlandse vegetatie
De koolstofkaart toont hoeveel koolstof er in 2013 werd opgenomen door de vegetatie in Nederland. Dit wordt de netto primaire productie genoemd: het verschil tussen wat vegetatie aan CO₂ opneemt en via fotosynthese weer uitademt. Daarmee geeft de kaart informatie over de productiviteit van planten door heel Nederland, voor zowel natuurlijke vegetatie als landbouwgewassen. Daarbij is het wel zo dat de kaart niet aangeeft hoeveel van deze biomassa is geoogst en hoeveel in de vegetatie is behouden. Op basis van de kaart kan dus niet worden beoordeeld hoeveel koolstof er in 2013 blijvend is vastgelegd. De kaart is gemaakt voor het jaar 2013, maar kan in principe voor elk jaar worden geüpdatet.

Grotere ruimtelijke en temporele nauwkeurigheid
Voor de totstandkoming van de kaart zijn satellietgegevens gebruikt. Deze zijn op basis van een rekenmodel (volgens de methode van MODIS) met elkaar en met de Ecosystem Unit kaart voor 2013 van het CBS gecombineerd. Zo kan op lokaal niveau en met grote ruimtelijke en temporele nauwkeurigheid de koolstofopname worden ingeschat. Eerdere modellen gaven grovere en niet altijd nauwkeurige ruimtelijke en temporele schattingen. Deze kaart biedt een hogere resolutie van 10x10 meter waarmee een hoge kwaliteit aan ruimtelijke informatie kan worden geboden. Bovenstaande animatie geeft een overzicht van de gemiddeld netto koolstofopname in de maanden januari tot en met december 2013.

 

Waar kan de kaart voor worden ingezet?
De koolstofkaart is interessant voor de overheid, agrariërs, groenvoorzieners, natuurontwikkelaars, bedrijven en burgers. Zo kunnen op basis van de kaart schattingen worden gemaakt van de hoeveelheid natuurlijk veevoer of de houtproductie van bossen. Ook kan een schatting van de koolstofvastlegging van de Nederlandse vegetatie worden gebruikt in regionale of nationale beleidsplannen om CO₂-concentraties in de atmosfeer te verminderen. De maandelijkse kaarten bieden een temporeel overzicht van klimaateffecten, landschapsveranderingen en de invloed van landschapbeheermaatregelen op een bepaald gebied of een bepaald soort vegetatie. Dit kan richting geven bij het ontwikkelen van toekomstscenario's of beleidsplannen voor gebiedsinrichting.

Reageren?
Bent u beleidsmaker, landbouwer of anderszins geïnteresseerd en wilt u reageren op deze kaart? Neem contact met ons op via: atlasnatuurlijkkapitaal@rivm.nl. Wij zouden het ook leuk vinden als u ons laat weten als u deze kaart voor een bepaald doel hebt gebruikt, bijvoorbeeld voor een beleidsvisie of informatiebijeenkomst.

Meer dan 65 procent van het Nederlandse bodemgebruik bestaat uit landbouw. Om inzichtelijk te maken hoe geschikt de bodem is voor bepaalde gewassen, zijn er nu voedsel- en veevoerproductiekaarten beschikbaar op de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Met daarin tevens een grove indicatie van de geldelijke opbrengst. Laat ons weten wat u van deze kaarten vindt.

Breed inzetbaar

Deze nieuwe kaarten zijn onderdeel van het Atlas-streven om alle ecosysteemdiensten van Nederland in beeld te brengen. Met daarbij als achterliggend doel om zo duurzaam mogelijk onze natuurlijke hulpbronnen in te zetten.

Deze kaarten kunnen dienen als informatiebron voor planvormers op het gebied van ruimtelijke ordening en voor de landbouwsector. Ook zijn ze inzetbaar als lesmateriaal op scholen. Zo kun je leerlingen laten nadenken over de redenen om maïs of bloemkool op een bepaalde plek te verbouwen.

Geschiktheid per gewas

De informatie is met behulp van kleuren ruimtelijk inzichtelijk gemaakt en beschikbaar voor vijf gewastypen: fruit, gras, groente, maïs en akker. Onder akker vallen onder andere granen, bieten, aardappelen en uien. Onder groente verstaan we tuinbouwproducten als broccoli, prei, wortels en boerenkool. Voor elk van deze gewastypen is een viertal kaarten beschikbaar. De eerste kaart geeft de potentiële geschiktheid van de bodem voor het gewas aan, bijvoorbeeld de kaart ‘potentiële productie van fruit' bij deze tekst. Met hulp van de legenda (niet in beeld) zien we op deze kaart onmiddellijk dat de ingepolderde regio's en riviergebieden dé plekken zijn voor goede fruitoogsten..

De tweede kaart geeft het actuele rendement van dit gewas aan (actuele productie). Bijvoorbeeld de kaart ‘actuele productie van akkerbouwgewassen'. In deze kaarten komen alleen de percelen in beeld waar ook daadwerkelijk het aangegeven gewas aanwezig is. Hier geldt, hoe paarser de kleur, des te maximaler de productie. De meer lichtroze kleuren geven juist een ongeschiktheid weer. Een lichte kleur betekent daarbij niet dat er een foute gewaskeus is gemaakt, het is dus geen waardeoordeel. Immers, het ‘optimale' gewas kan vanwege andere redenen niet gekozen zijn.

De derde en vierde kaart gaan over de opbrengsten van de percelen per gewastype, mét en zonder subsidie. Dat zijn landbouwsubsidies vanuit de EU. Bijvoorbeeld de kaart ‘waarde van actuele productie van maïs met subsidies'.

Combineer en zie meer

Daar waar het verbouwde gewas het beste aansluit op de fysische gesteldheid van de bodem, zal de opbrengst maximaal zijn. Voor de kaart hier rechts in beeld, hebben we twee kaarten gecombineerd. Als we de kaart van potentiële productie opzetten voor groenten, zien we dat grote delen van Zuid-Nederland, het oosten en de kustzone daar geschikt voor zijn. We zoomen in op de kop van Noord-Holland, omgeving Medemblik. Voegen we in datzelfde beeld de kaart van de actuele productie (data 2013) , dan wordt gelijk extra inzichtelijk op welke percelen de opbrengsten het hoogst zijn. Daar is de kleur donkerpaars. Deze kaart kunt u ook zelf opzetten en bestuderen in de Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Reacties

Uiteraard is de modellering met uiterste zorgvuldigheid gedaan. Daarvoor heeft het RIVM voortgeborduurd op het model dat VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) voor Vlaanderen heeft gemaakt. Maar ook daar waar men accuraat te werk gaat, kan de werkelijkheid er anders uitzien. Bent u landbouwer, beleidsmaker, of anderszins geïnteresseerd en wilt u reageren op deze kaart, dan horen wij het graag. Ook als u deze kaart bijvoorbeeld inzet in een overleg, informatiebijeenkomst of voor het opstellen van een Omgevingsvisie; laat het ons weten. Stuur uw mail naar: atlasnatuurlijkkapitaal@rivm.nl. U kunt ook op de site terecht voor achtergronddocumentatie over de totstandkoming van de kaart. Deze kaarten blijven voorlopig volop in ontwikkeling, uw op- en aanmerkingen kunnen ons daarbij helpen.

Het doel van deze Green Deal is het vergroten van bewustwording over biodiversiteit in relatie tot de Nederlandse infrastructuur. Maar liefst 20 partijen ondertekenden in 2016 de Green Deal Infrastructuur. Gezamenlijk willen zij de bewustwording en kennis over biodiversiteit bij infrastructurele werken stimuleren, de kosten en baten van biodiversiteit inzichtelijk maken, de kennis en ervaringen op het terrein van aanleg, beheer en onderhoud met elkaar delen en meer duidelijkheid krijgen over de interpretatie van de natuurregelgeving.

Interactief programma
Tijdens het symposium Infranatuur worden deelnemers tijdens een interactief programma vanuit een realistische casus meegenomen in de vier thema's van de Green Deal. Ook zijn er parallelsessies rond onderwerpen als omgevingsmanagement, wet- en regelgeving, businesscases en aanbestedingen. Er is ook een infomarkt waar infranatuur in de praktijk wordt getoond. Vooraf kunnen deelnemers deelnemen aan een Groensafari over het terrein. Aan het einde van de bijeenkomst sluiten een aantal nieuwe partijen aan bij de Green Deal Infranatuur.

Aanmelden?  
Hebt u interesse? Het volledige programma van het Symposium Infranatuur vindt u op deze pagina van de Green Deal Infranatuur. Onderaan deze pagina vindt u het aanmeldformulier. Aanmelden kan tot 10 november.

Meer informatie?  

• Meer informatie over de Green Deal Infranatuur (en andere Green Deals) vindt u op Greendeals.nl
• Of bekijk de samenvatting van de Green Deal Infranatuur
• Bekijk de animatiefilm en zie hoe infranatuur kan werken.

Men hoeft zich niet te vervelen van 25 september t/m 1 oktober. Wel 176 activiteiten worden georganiseerd in het kader van de week van de biologie. Denk hierbij aan excursies naar natuurgebieden, lezingen van de kenners, maar ook paddenstoelen zoeken en vleermuizen speuren. Naast deze activiteiten worden er ook schoolexperimenten gedaan waar onder andere wordt gekeken naar bodemdieren en tuinslakken, maar ook waterkwaliteit wordt gemeten.

Atlas Natuurlijk Kapitaal
Wat kan Atlas Natuurlijk Kapitaal betekenen voor de week van de biologie? Er kan volop inspiratie worden gevonden! Natuurlijk kapitaal bestaat uit diensten en voorraden die de natuur ons levert en dat heeft weer allemaal met biologie te maken. Denk aan de ecosysteemdienst Voedsel. Planten en dieren staan aan de basis van ons voedsel. Zo hebben we de bijen die zorgen voor bestuiving van onze planten en gewassen. En de bijendiversiteit staat bij ons op de kaart.

De ecosysteemdienst Natuurlijk Erfgoed is ook nauw verbonden met biologie. Hier valt de beleving van wilde planten- en diersoorten onder. Maar ook fossielen en landschappen die typisch Nederlands zijn met kenmerkende begroeiing en bijvoorbeeld unieke vlinders. Allemaal geschikt om extra in het zonnetje te zetten tijdens de week van de biologie.

Biologie inzetten voor duurzaamheid
Biologie kan ons ook enorm helpen en daar kan deze week vol aandacht aan bijdragen. Biologie kan worden ingezet om duurzaamheid en gezondheid te bevorderen. Denk bijvoorbeeld aan ziekte- en plaagregulatie op natuurlijke wijze waarbij natuurlijke vijanden van ziekteverspreiders worden ingezet bij gewasteelt. En wat te denken van fijn stof afvangen in steden door de aanleg van meer bomen, parken en ander groen.

Lees meer over de week van de biologie en bekijk alle activiteiten op de website.

Belangrijk voor een oplossing voor wat betreft luchtvervuiling is vermindering van uitstoot bij de bron. Inzet van natuurlijk kapitaal kan echter ook een bescheiden bijdrage leveren. Bovendien sla je met inzet van groen meerdere vliegen in één klap.

Wat is natuurlijk kapitaal?

Al onze natuurlijke hulpbronnen kunnen geclassificeerd worden als natuurlijk kapitaal. Dit kapitaal kan vervolgens worden ingezet ten dienste van de mens. Te denken valt aan waterzuivering in de ondergrond, wind voor windenergie en duinen als zeewering. Ook onze productiebossen vallen onder dit type kapitaal. Het is leefgebied voor flora en fauna, er kan gerecreëerd worden én het levert hout op. Oftewel; natuurlijke hulpbronnen dienen vaak vele doelen en het is daarom belangrijk om uitputting te voorkomen. Wie er even voor gaat zitten, kan waarschijnlijk vele van deze natuurlijke hulpbronnen bedenken.

Groen als afvang

In het streven naar een betere luchtkwaliteit zou de natuurlijke hulpbron ‘groene vegetatie' kunnen worden ingezet. Het aanwenden van vooral opgaande begroeiing kan namelijk leiden tot extra invang van verontreinigende stoffen. Uiteraard gaat het dan niet om bestrijding bij de bron, maar over verzachting van de effecten.

Fijnstof en stoffen zoals stikstofdioxide en ozon, kunnen deels worden ingevangen door naalden en bladeren van bomen. Het hangt van het type stof af, welke soort groen het beste bijdraagt. Bovendien zal een deel van de stoffen weer van het blad of van de naalden af kunnen waaien.

Die wind is sowieso een belangrijk facet. Daar waar groen wordt ingezet als bijdrage aan een betere luchtkwaliteit, mag de doorstroom van lucht niet gehinderd worden. Gebeurt dat wel, dan kan de vervuiling niet ontsnappen en bijgevolg het lokale effect een verslechtering van de luchtkwaliteit zijn. Dus een forse bomenrij in een smalle straat met hoogbouw, dat werkt niet. Staan ze er nu al wel, dan is goed snoeiwerk relevant. Verticale gevelbegroeiing lijkt op zo'n plek echter efficiënter.

Groen als gezond

De precieze mate waarin groen vervuiling afvangt en mogelijk demping van straatgeluid teweegbrengt, is nog onduidelijk. Wel zal de inzet van groen, of het nu bomen, groene gevels of groene daken zijn, op diverse andere vlakken ook vruchten afwerpen. Zo heeft groen een aangetoond effect op verkoeling in de stad tijdens hete perioden, zorgt groen voor waterberging bij zware buien en kan contact met groen stress verlagen bij de inwoners.  Een groene woonomgeving nodigt bovendien uit tot bewegen, wat een goed middel is tegen obesitas en depressie. In z'n algemeenheid heeft groen in de stad dus een positief effect op de leefbaarheid van een wijk. Goed ingericht groen is belangrijk voor de biodiversiteit in stedelijk gebied. En voor wie een economisch motief wil; de aanwezigheid van groen in de directe omgeving van een woning verhoogt de waarde van dit vastgoed.

De Atlassen Leefomgeving en Natuurlijk Kapitaal komen voort uit de wettelijke opdracht van de overheid om te voorzien in toegankelijke milieu-informatie. Beide Atlassen zijn volop in ontwikkeling en worden continu aangepast. Vraag en aanbod moeten goed op elkaar aansluiten en de Atlassen moeten zo gebruiksvriendelijk mogelijk zijn. Dit kunnen wij niet alleen, daar hebben wij uw hulp voor nodig. Daarom hebben wij in juni een korte enquête uitgezet bij Nature Today en op ons eigen portaal. 140 mensen deden mee, afkomstig uit diverse sectoren (overheid, bedrijfsleven, onderwijs).

Nog te onbekend

Het merendeel van de deelnemers had niet eerder van de Atlas Natuurlijk Kapitaal gehoord. Dat kwam voor ons niet echt als een verrassing. Wij werken er dan ook hard aan om de naamsbekendheid van de Atlas te vergroten. Een mooie stap in dit verband is onze recente samenwerking met het platform Nature Today. Dit internet-podium bericht over actuele ontwikkelingen in en rondom de natuur (inclusief citizen science) en vormt voor ons een mooie plek waar wij nieuwe kaarten en thema's van de Atlas Natuurlijk Kapitaal kunnen delen.

Wat kan beter?
We vonden het leuk om de positieve reacties te lezen. Zoals ‘Ga vooral door met de Atlassen!' en ‘Geweldig initiatief'. Natuurlijk waren er ook suggesties voor verbetering. Zo stelde een deelnemer voor om een tijdladder aan de kaarten toe te voegen zodat gebruikers veranderingen kunnen waarnemen: hoe was de situatie twee jaar geleden en nu? Een andere gebruiker pleitte voor een mobiele versie van de Atlassen. Op de vraag welke kaarten de deelnemers nog op de Atlassen misten, werden kaarten genoemd die de intensieve veeteelt weergaven, maar ook de uitputting van het natuurlijk kapitaal (bodem en water).

Leuk zo'n gebruikersonderzoek, maar hoe verder?

Wij willen alle deelnemers hartelijk danken voor de medewerking en nemen al uw waardevolle suggesties mee. Misschien kunnen we niet alle ideeën meteen uitvoeren, ze helpen ons wel om prioriteiten te stellen en beter aan te sluiten bij wat gebruikers nodig hebben. Zo staat de ontwikkeling van de mobiele versie ook bij ons hoog op de agenda. Ook heeft een aantal mensen zich opgegeven voor ons gebruikerspanel. Met deze ‘denktank' willen we de Atlassen gaan door ontwikkelen met nieuwe functionaliteiten en prioriteiten. Zo kunnen we onze gebruikers nog beter van dienst zijn. 

De scholen ondersteunen NASA met het onderzoek om droogtes en overstromingen te kunnen voorspellen op basis van informatie over de vochtigheidstoestand van de bodem. Met waarnemingen vanaf de grond kan NASA de gegevens die de Soil Moisture Active Passive Mission (SMAP)-satelliet uit de ruimte meet, beter interpreteren. Er zijn ruim 90 scholen (15% van alle middelbare scholen in Nederland) aangesloten bij het GLOBE-netwerk. Zij werken samen met enkele gerenommeerde kennisinstituten waaronder KNMI, RIVM en Wageningen UR.

Zelf onderzoek doen in GLOBE-project ‘De levende bodem'

Zo doen HAVO-4 leerlingen van het Wartburcollege Rotterdam in het GLOBE-project ‘De levende bodem' samen met het RIVM bodemonderzoek. Ze onderzoeken hoe gezond de bodem is door de macrofauna te tellen en de bodemademhaling en het gehalte aan organische stof te bepalen. Leerlingen maken zo kennis met het belang van bodemkwaliteit, bodemvruchtbaarheid en biodiversiteit. Maar ook worden zij zich bewust van de belangrijke rol van de bodem en hoe deze de duurzaamheid in de toekomst positief kan beïnvloeden.

Met GrowApp veranderingen in landschap vastleggen 

GLOBE Nederland lanceerde ook een Europese campagne waarbij leerlingen en burgers met hun smartphone veranderingen in het landschap kunnen vastleggen. Hiervoor ontwikkelde GLOBE Nederland een speciale app: de GrowApp. Met deze app kunnen leerlingen en burgers time lapse video's maken waarmee de seizoenveranderingen in hun achtertuin, straat of omgeving zichtbaar worden. Deze data helpt wetenschappers die onderzoek doen naar het effect van veranderingen in weer en klimaat op de natuur en het landschap.

Meer informatie?

• Kijk op de website van het GLOBE-project.
• Voor informatie over GLOBE en de genoemde lesmaterialen kunt u contact opnemen met Matthijs Begheyn op 06-14819095.
• Ook aan de slag met de GrowApp? Download de app via www.growapp.today.  
• Bekijk artikel Globe levert mondiale database in het tijdschrift Bodem (nummer 4, augustus 2017).

De nachten worden alweer langer. De komende tijd verschijnt steeds vroeger in de avond de sterrenhemel. Kunstmatige verlichting houdt echter de meeste sterren buiten ons gezichtsvermogen. Bekijk op de kaart hoe licht uw omgeving is en zoek de donkerste plekken.

Belang van donkerte

Licht en donker zijn cruciaal voor de mens. Onze biologische klok wordt er door gereguleerd en daarmee allerlei fysiologische processen in ons lijf. Een junivakantie op Spitsbergen, waar het dan continu licht blijft, zorgt in eerste instantie ook na middernacht niet voor vermoeidheid. Totdat je een donkere hotelkamer instapt en binnen een paar tellen ligt te slapen. Donkerte maakt ons moe, licht pept ons op. In het donker slapen we, in het licht hebben we onze dagelijkse bezigheden.

Om tijdens de winter niet al om 18.00 uur in bed te hoeven duiken, zijn we gelukkig voorzien van kunstmatig licht. In huis en buitenshuis. Bij zwak licht dringt gegaap zich op, onder tl-buizen en andere felle lampen houd je het langer uit. De vele verlichting in de openbare ruimte is handig om ons beperkte gezichtsvermogen te helpen, maar heeft ook bij-effecten. Er zijn aanwijzingen dat nachtelijke verlichting het gedrag en de fysiologie van dieren verstoort. Veel insecten worden door licht aangetrokken en daardoor in hun oriëntatie gehinderd. Konijnen raken in koplampen gevangen met alle gevolgen van dien. Trekvogels kunnen 's nachts uit koers raken door verlichting, bijvoorbeeld van het uitgezonden licht van boorplatforms op de Noordzee. Maar ook plantengroei kan beïnvloed worden door de aanwezigheid van verlichting.

Beperkte sterrenhemel

Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld. Naast de al genoemde aspecten leidt dat tot een ander nadeel: het zicht op de sterrenhemel is bij ons beperkt. Tijdens een heldere nacht zijn er maar weinig plekken binnen onze landsgrenzen waar de Melkweg te zien is. Dat is jammer. Immers, het zien van een overdaad aan sterren genereert een mentaal effect. Het maakt ons klein in de aanblik van oneindigheid.

De Atlas Natuurlijk Kapitaal toont het effect van kunstmatige verlichting in relatie tot de sterrenhemel. Dit gaat aan de hand van twee kaartsoorten: Hemelhelderheid en lichtemissie.

 

Hemelhelderheid en lichtemissie

Hemelhelderheid toont ons de berekende lichtsterkte van een punt aan de hemel als je recht omhoog kijkt. Hoe meer lichtvervuiling, hoe groter de lichtsterkte. Hoe minder lichtvervuiling, des te minder de lichtsterkte. Deze wordt uitgedrukt in millicandela per m², waarbij de gele en oranje plekken de locaties zijn waarvandaan het meeste licht wordt uitgestraald.

Hemelhelderheidskaarten komen voort uit berekeningen. In die berekeningen zijn diverse typen landgebruik ingevoerd; kassen, sportterreinen, bedrijventerreinen, snelwegen en woongebieden. Bij ieder type landgebruik horen standaardwaarden in licht en lichtarmaturen. De kaarten gaan zowel over de avond (waarin sportvelden en een deel van de kassen verlicht zijn) als over de nacht (waarin veel lichtbronnen uit zijn). Vandaar dat de kaart van de avond veel meer lichtuitstraling laat zien, dan de kaart van de nacht. Van beide etmaaldelen is er een bewolkte en een onbewolkte versie. De bewolkte zal meer geel en oranje tonen. Immers, er vindt meer weerkaatsing en verstrooiing van licht tegen de bewolking plaats. Kassencomplexen zijn op een bewolkte avond dan ook al vanaf een aanzienlijk afstand te herkennen aan de rode/oranje gloed die kilometers ver kan reiken. Ook een kilometers verder gelegen sterrenwacht zal daardoor minder goed de hemelkoepel kunnen bestuderen.

Naast deze kaarten hebben we ook een kaart van de lichtemissie. Deze kaart toont hoeveel licht er 's nachts vanaf de grond wordt uitgezonden. Zeg maar, hoeveel licht je ziet als je met het internationale Ruimtestation ISS over Nederland heen vliegt. De originele kaart beslaat de hele wereld en is van de NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration). Die kaart bestaat uit bewerkte satellietgegevens per maand. De in de Atlas opgenomen kaart is een uitsnede die door het RIVM is gemaakt.

Wat valt op

Regio's die het meeste licht uitstralen zijn de Randstad, de individuele steden, industriezones en wegen. Dit geeft dus ook meteen aan waar de meeste sterren te zien zijn en waar flora en fauna de minste verstoring van licht ondervinden: omvangrijke natuurgebieden, landelijke gebieden en de Wadden. Het is niet voor niets dat twee van onze donkerste plekken op de noordkust liggen: het Lauwersmeer en de Boschplaat op Terschelling. Deze twee plekken zijn door de Dark Sky Association, een organisatie die opkomt voor het behoud van de natuurwaarde ‘donker', uitgeroepen tot Dark Sky Park.

U kunt uw eigen woonplaats opzoeken op de kaart door in te zoomen en door met de kaart te schuiven. U kunt kijken welke plek nabij uw woonlocatie relatief het donkerst is. En als u graag in de herfstvakantie een weekje zoveel mogelijk sterren wilt zien, kunt u natuurlijk met de kaart bij de hand een donkere regio uitkiezen.

Directe  link naar: hemelhelderheid avond met bewolking, hemelhelderheid avond zonder bewolking, hemelhelderheid nacht met bewolking, hemelhelderheid nacht zonder bewolking.

Foto: Karin Broekhuijsen

Bestuiving als natuurlijk kapitaal

Bestuiving gaat over de bevruchting van (landbouw)gewassen door bijen of door andere insectensoorten, zoals wilde bijen, zweefvliegen, hommels en vlinders. Voor Nederland is bestuiving vooral relevant in de fruitteelt (bv. appels, peren, kersen), de tuinbouw (bv. tomaten, aubergine, paprika) en bij de zaadteelt (bv. kool, sla, peen, ui). Maar bestuiving is ook belangrijk voor talloze in het wild voorkomende bloemen, planten, struiken en bomen.

Bijendiversiteit op de kaart

Op Atlas Natuurlijk Kapitaal is een nieuwe bestuivingskaart te bekijken. Deze kaart geeft per gridcel van 100 x 100 meter het aantal bijensoorten weer dat er gemiddeld voorkomt. Hoe groener het vlakje, hoe meer bijensoorten te vinden zijn in dit gebied. Op basis van waarnemingen door het kenniscentrum voor insecten en andere ongewervelde (EIS), is een model gemaakt van de bijendiversiteit in héél Nederland.

Voor dit model is er gekeken welke omstandigheden per bijensoort gunstig zijn. Denk aan variabelen als landgebruik, aanwezigheid van voedsel, type natuur, vegetatiedichtheid, temperatuur en neerslag.

Per individuele bijensoort is een model gemaakt en al die individuele berekeningen zijn opgestapeld om tot één kaart te komen. Daarbij is geen rekening gehouden met interactie tussen bijensoorten (zoals concurrentie). Uiteindelijk zien we dus een kaart die aangeeft in welke gebieden (potentieel) de meeste bijensoorten voorkomen.

Bourgondische bijen

Op de kaart is te zien dat in Limburg en het zuiden van Brabant de diversiteit aan bijen erg hoog is. Dit komt ook overeen met het boek van Naturalis ‘De Nederlandse bijen' uit 2012. In dit boek wordt de bijendiversiteit van verschillende landschapstypen beschreven. Het heuvelland is populair bij bijen omdat het glooiende landschap veel nestplaatsen en voedsel biedt voor bijen. Bijen die graag nestelen in klei, zand, kalksteen, struwelen en heggen vinden hier hun ideale leefomgeving. Voor de bijen is er volop voedsel te vinden op de bloemrijke kalkgraslanden en kruidenrijke akkers in Limburg. Door de grote variatie aan habitat op de hogere zandgronden, komen ook veel soorten voor in Brabant.

Opvallend zijn de lichtgrijs gekleurde gebieden waar volgens het model geen bijensoorten voorkomen. Dit zijn veelal de akkerbouwgebieden waar blijkbaar de leefomstandigheden voor bijen niet gunstig zijn. Als je inzoomt op de kaart valt te zien dat in de akkerranden wel bijen voorkomen. Aan de andere kant is het opvallend dat er juist veel bijensoorten in steden voorkomen.

Bijen in beeld

De bestuivingskaarten op Atlas Natuurlijk Kapitaal laten zien hoe geschikt een gebied is voor bijen en wat de kans is op bestuiving. Dit levert belangrijke informatie op voor fruittelers en boeren die afhankelijk zijn van bestuiving van hun gewassen. Daarnaast bieden de kaarten nuttige informatie voor onderzoek naar de achteruitgang van bijen in Nederland. Door waarnemingen van bijen te melden op bijenradar kun je zelf bijdragen aan onderzoek. Of help de bijen door je tuin ‘bijvriendelijk' te maken.

 

Foto naast het verhaal is een grijze zandbij, gemaakt door Twan Hak.

De Gezondheidsraad bracht op 15 juni het advies uit om de mogelijkheden voor groene recreatie in stedelijke omgeving uit te breiden. Groen is namelijk gezond. Meerdere onderzoeken tonen aan dat er een verband is tussen de hoeveelheid natuur in de nabijheid en de algemene gezondheid. De Atlas Natuurlijk Kapitaal laat zien hoe het in uw omgeving gesteld is met het groen.

Kijk en vergelijk

Waarschijnlijk weet u zelf hoe groen of niet-groen uw nabije omgeving, uw buurt, is. Wie veel fietst of wandelt, krijgt daar bovenop een aardig idee van de natuurrijkdom van gebieden wat verder weg. Al het groen, met uitzondering van de landbouwpercelen, is nu ook te bekijken op de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Zo kunt u achter de computer zien of er genoeg ‘gezond groen' aanwezig is.

Op de bomenkaart worden alle bomen hoger dan 2,5 meter, weergegeven in een rasterkaart. De bomen worden uitgedrukt als percentage bomen per gridcel van 10 bij 10 meter. Voor de struiken en de lage vegetatie is hetzelfde gedaan. Hoe groener, des te hoger het percentage bomen, struiken of lage vegetatie.

Deze drie kaarten gecombineerd geven een totaaloverzicht van het beschikbare groen in heel Nederland. Geheel uitgezoomd komt Nederland in beeld. Nu vallen onder andere de Veluwe, de Utrechtse heuvelrug, de omgeving Almere-Lelystad en de kuststrook op. Inzoomen kan op provincie, maar ook op stad of dorp. Groene singels worden zichtbaar, oude wijken met omvangrijke parken. Maar ook het groen in uw eigen tuin vormt onderdeel van deze kaarten. Daarentegen blijven bedrijventerreinen en versteende stadscentra grijs.

Kijk en zet in

Vindt u het niet groen genoeg, of kan het beter? Met deze kaarten kan het gesprek aangegaan worden met belangengroepen en gemeenten. Misschien is de buurgemeente duidelijk groener en vallen daar ideeën op te halen. Of heeft uw eigen wijk groene intenties die nog enige ondersteuning kunnen gebruiken? Atlaskaarten maken direct zichtbaar waar in uw wijk verbeteringen mogelijk zijn.

Fietsen in het groen

De groenkaarten zijn fraai te combineren met andere gegevens. Bijvoorbeeld voor het bedenken van een interessante fietsroute. De Atlas bevat namelijk ook een kaart van het fietsknooppuntennetwerk. De Stichting Landelijk Fietsplatform heeft een omvangrijk netwerk van fietsroutes gecreëerd, dat duidelijk gemarkeerd is in het veld. Deze trajecten zijn zowel met paaltjes als met informatieborden aangeduid en daardoor uitermate gemakkelijk te volgen. De digitale versie van alle routes wordt door het platform continu actueel gehouden. Door de fietsroutekaart en de groenkaart over elkaar heen te leggen ontwerpt u uw eigen recreatieve traject door het groen. Let op, het kan soms even duren voordat alle kaartinformatie is geladen.

Temperend

Steeds meer Nederlanders wonen in steden. Steden groeien de komend decennia nog fors. De huidige klimaatuitdagingen én de leefbaarheid dienen daarbij wel in het oog gehouden te worden. Niemand vindt het prettig tussen veel steen te wonen. Bovendien absorbeert steen geen water van hoosbuien. Én steen veroorzaakt extra verhitting tijdens hete zomerperioden.

Het RIVM en VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) hebben kaarten gemaakt waarmee de hitte-effecten visueel inzichtelijk worden. Iedereen kan nu in een oogopslag zien hoe rood zijn of haar stad of dorp ‘scoort' tijdens een periode van hoge temperaturen. En hoe roder, des te meer warmte er in de stad blijft hangen. De kaart ‘Stedelijk hitte-eiland effect in Nederland' toont het verschil tussen het stedelijke en het omringende landelijke gebied. Daar waar het aandeel steen groot en het aandeel groen en water klein is, geeft de kaart een dieprode kleur. Parkrijke locaties tonen daarentegen meer gele en groenblauwe kleuren. Dergelijke terreinen kunnen het stedelijk hitte-eiland effect namelijk temperen.

Rekenmodel

Er is een relatie tussen het hitte-eiland effect enerzijds en de combinatie van bevolkingsdichtheid en windsnelheid op 10 meter hoogte anderzijds. Deze correlatie is meegenomen in de berekeningen die voor deze kaart zijn gemaakt. Voor de verdere modellering zijn steden en dorpen in rasters verdeeld, waarna het percentage groen en blauw (water) rondom elke rastercel is berekend. Ook het aandeel verharding in een straal van een kilometer rondom de rastercel vormt onderdeel van de invoer.

Apeldoorn

Het is goed te zien hoe parken en open groene plekken bijdragen aan het verzachten van het hitte-eiland effect. Als voorbeeld tonen we Apeldoorn. Op de kaart hieronder is te zien hoe het

buitengebied de randen van de stad positief beïnvloedt (druk op de kaart voor een vergroting). De lichtblauwe kleur geeft aan dat de etmaalgemiddelde temperatuur dan wel 0,6 tot 0,8 graden hoger is dan in het buitengebied, maar ten opzichte van meer centraal gelegen delen van de stad is dat zeer bescheiden. Het centrum van Apeldoorn heeft het grootste hitte-eiland effect. Her en der zijn plekken te zien die ook relatief koel zijn: parken, sportvelden, bossen.

De waarden op de kaart zijn overigens jaargemiddelden en vandaar relatief bescheiden. Gedurende hete zomerdagen kunnen de verschillen tussen een sterk versteende omgeving en een park wel 3 tot 5 graden bedragen. Tijdens zomeravonden zijn zelfs temperatuurverschillen van 7 graden tussen binnenstad en platteland denkbaar.

Hitte-tempering in beeld

Interessanter wordt het nog in de tweede kaart die door het RIVM en VITO is ontwikkeld. Op deze kaart ‘Verkoelend effect van groen en blauw' wordt zichtbaar welke plekken in de stad de hitte temperen. Voor Apeldoorn geldt dat er diverse groenblauwe lobben aanwezig zijn. Deze relatief koele lobben komen overeen met sportvelden, parken en plekken met weinig bebouwing. 

Bij het maken van deze kaart is niet alleen gekeken naar de lokale verkoelende effecten van groen en blauw binnen een straal van 30 meter, maar ook naar de effecten op buurtniveau.

Dit houdt in dat invloeden tot 1 kilometer worden meegewogen. Vooral grote parken en groene zones met veel bomen en waterpartijen vallen dan op. Ook wijds opgezette buurten met grote tuinen en veel openbaar groen komen dan naar voren.

En nu uw eigen woonplaats

Ook uw eigen stad of dorp kunt u nu heel snel met behulp van de Atlas Natuurlijk Kapitaal aan een hitte-onderzoekje onderwerpen. Ga naar de kaart Stedelijk hitte-eiland effect of de kaart Verkoelend effect van groen en blauw. Deze kaarten kunnen misschien wel de aanzet zijn tot een gesprek over het aandeel groen in uw buurt.

Downloaden

De informatie in en achter de kaarten is door iedereen te gebruiken. Met behulp van GIS-software kan deze data bekeken en geanalyseerd worden. U kunt de kaarten downloaden door de link te volgen in de kaartlegenda's of via het Nationaal Georegister. Ga voor het Nationaal Georegister naar de kaart Stedelijk hitte-eiland effect of verkoelend effect van groen en blauw.

Opmerking: Deze tekst en de tweede afbeelding zijn op 24 november 2017 gedeeltelijk aangepast, omdat in de nieuwe kaart naast het verkoelend effect van groen en blauw op lokale schaal ook het effect op buurtniveau is meegenomen.

Dat klimaatverandering voor extremen gaat zorgen is bekend. Nu hebben wetenschappers voor het eerst onderzoek gedaan naar veelvuldige risico's wat betreft klimaatextremen in Europa. Dit is lastig om voor elkaar te krijgen, omdat klimaatextremen erg onzeker zijn. Door een aantal mogelijke scenario's in een model te stoppen kunnen ze toch nuttige uitspraken doen.

Verleden is de toekomst

Een veelvoudige uitspraak in de klimaatwetenschap, die hier ook op gaat, is: met data van het verleden kunnen we voorspellingen doen voor de toekomst. Zo hebben de onderzoekers klimaatdata van de afgelopen 30 jaar (1981-2010) gebruikt om drie tijdsperiodes in de toekomst te voorspellen. Ze hebben gekeken naar de dreiging van klimaatextremen zoals hitte- en koudegolven, rivieren- en kustoverstromingen, droogtes, natuurbranden en stormen.

 

De hotspots

Het onderzoek laat duidelijk zien dat we in heel Europa meer te maken krijgen met klimaatextremen. Het zuidwesten van Europa wordt het zwaarst getroffen met meer hittegolven, droogtes en natuurbranden. Aan het eind van de 21^e eeuw kan daar jaarlijks een hittegolf voorkomen die nu maar één keer in de 100 jaar voor komt. Daarnaast zullen vooral Europese kustgebieden en uiterwaarden onder druk komen te staan door meerdere klimaatextremen, omdat naast hittegolven, natuurbranden en droogtes daar ook overstromingen vanuit rivieren en zee kunnen gaan optreden.  De zogenaamde gevoelige hotspots die de onderzoekers noemen zijn onder meer de Britse eilanden, het Noordzee- gebied, de Alpen en Balkanlanden rondom de Donau.

 

Onzekerheid

Omdat de uitwerking van een toename in broeikasgassen en klimaatextremen een aantal onzekerheden met zich meeneemt worden ook deze uitgelicht. Maar, omdat de onderzoekers juist een voorzichtige aanpak van de risico's hebben genomen is de kans aanwezig dat hun resultaten juist onderschatten wat de gevolgen van klimaatverandering zullen zijn. Daarom is het belangrijk om in te zetten op klimaatadaptatie maatregelen en vooral op de hotspots die uit dit onderzoek naar voren komen.

 

Meer lezen?

• Kustbescherming en waterveiligheid door de natuur
• Koolstofvastlegging
• Overstromingen en maximale waterdiepte bij een overstroming – kleine kans

Met zo'n groot aanbod aan sessies zullen er donderdag 29 juni dus lastige keuzes moeten worden gemaakt op de Schakeldag. Deze dag wordt jaarlijks georganiseerd door Rijkswaterstaat in samenwerking met Aan de slag met de Omgevingswet. Dit is dan ook hét moment voor uitvoerenden en beleidsmedewerkers van overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven om zich te laten bijpraten over alle actualiteiten rondom wet- en regelgeving in de fysieke leefomgeving. Wij zijn er ook weer bij, met de Atlas Leefomgeving, Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Nationale Energieatlas.

Iedereen kan de Atlas inzetten
De Atlassen laten tijdens de Schakeldag vooral het toegepaste gebruik van de site zien. Zo zal de gemeente Helmond in sessie 2.11 vertellen hoe zij informatie van de site inzetten om een inventarisatie te maken van de leefomgeving. Centraal staat de vraag hoe deze Brabantse gemeente tot een gezonde woonomgeving op wijkniveau probeert te komen. Zij nodigen de bezoekers uit om in dialoog te gaan over de mogelijkheden om de Atlas ook bij uw projecten in te zetten.

Voor diegenen die de Atlassen helemaal niet kennen, is er een algemene inleiding, sessie 1.10. In die presentatie zal een dwarsdoorsnede worden getoond van alle kaarten en thema's die beschikbaar zijn. Bent u bezig met het vergroenen van uw gemeente of uw stad aan te passen op klimaatverandering? U vindt op de Atlassen de juiste kaarten, praktijkvoorbeelden en rekentools. Als u een stapje verder wilt, is sessie 4.8 misschien een tip; ‘Hoe helpen we de bezorgde burger op weg?' Iedereen die ongerust is over zijn eigen buurt of wijk, kan die zorgen staven met gedegen informatie uit de Atlas.  Ook als het gaat om ideeën over klimaatmaatregelen of de inzet van het natuurlijk kapitaal. Alle drie de Atlassen bieden zo handvatten om met elkaar het gesprek aan te gaan. Bovendien werken ze ondersteunend bij het opstellen en nastreven van beleidsdoelstellingen.

Groene daken en energie
Met de gemeente Rotterdam als pilot heeft het Atlasteam een methode ontwikkeld om potentiële baten van groene daken in kaart te brengen. Door de positieve effecten van groene daken te vertalen naar een indicatieve kostenbesparing kan een gemeente eenvoudiger beslissen welke daken een hoge potentie voor een groene bedekking hebben. Er wordt hier rekening gehouden met bouwtechnische aspecten van het dak en de effecten van groen op onder andere geluid, luchtkwaliteit, waterberging en verbeteren van het stadsgezicht. In sessie 5.13 vertelt Channah Betgen hier meer over.

Legionella en natte koeltorens
We zitten momenteel in de periode waarin veel natte koeltorens aan staan; installaties voor proceskoeling of interne klimaatbeheersing. Bij onvoldoende onderhoud kunnen deze installaties de verspreiding van legionellabacteriën veroorzaken, mogelijk zelfs een uitbraak van de veteranenziekte. Op de Atlas kan iedereen een melding doen van een mogelijke natte koeltoren. In sessie 4.7 leggen Wilfred Reinhold en anderen nut en noodzaak uit. Het bevoegd gezag (vaak een gemeente of omgevingsdienst) kan een aangemelde koeltoren valideren en zodoende bijdragen aan een beter inzicht in de precieze locaties van deze installaties. De schatting is dat er zo'n 4000 natte koeltorens in Nederland zijn. Maar zoveel staan er nog lang niet op de kaart. Help mee de kaart te vullen in het belang van de volksgezondheid.

Sinds najaar 2016 is er een derde loot aan de Atlassenboom: de Nationale Energieatlas. Gert Nijsink legt in sessie 3.9 uit welke gegevens u kunt verwachten en hoe het staat met de actualiteit van deze informatie.

Tot de 29^e!
Graag zien wij u terug bij onze presentaties. U kunt daar natuurlijk ook al uw vragen stellen en ideeën, wensen of wenken aan ons meegeven. We luisteren graag naar u. Niet voor niets is het centrale thema van de Schakeldag; de kracht van samenwerken. Bergbeklimmer en expeditieleider Melvin Redeker zal in het plenaire deel laten zien en voelen hoe je met samenwerken een overwinning bereikt. Als het goed is voelt u tijdens zijn presentatie de parallellen met alles wat met de Omgevingswet te maken heeft. De Omgevingswet is dan ook een rode draad door het indrukwekkende dagprogramma.  Lees meer over de Schakeldag of schrijf u snel in! Deze dag vindt plaats in de Brabanthallen te Den Bosch..

De kaartviewer van Atlas is in een modern jasje gestoken. Er is meer van de kaart zichtbaar (minder bedekt) en het beeld is overzichtelijker. Hier de functionaliteiten van de viewer op een rijtje:

• Kaartlagen selecteren; combineer verschillende kaartlagen om informatie te vergelijken.
• Achtergrond selecteren; kies de achtergrond (o.a. luchtfoto en wegenkaart) waarmee de informatie duidelijk uitkomt.
• Informatie op locatie; lees de precieze informatie op één locatie of combineer verschillende informatiebronnen om meer te weten te komen van een locatie.
• Permalink; deel je opgebouwde kaartbeeld via een link met anderen voor overleg of strategievorming.
• Embed kaart; plaats een kaart op uw website als illustratie. Als de kaart wordt geactualiseerd, wordt ook uw embed-kaart geactualiseerd. Hartstikke handig!
   

Hulp bij gebruik

De nieuwe kaartviewer werkt intuïtief, maar om u op weg te helpen hebben we een stappenplan kaart bekijken gemaakt waardoor u snel van de mogelijkheden van de nieuwe kaartviewer gebruikt kunt maken.

Check uw permalinks en embed-kaarten

De oude kaartviewer blijft nog tot 1 september 2017  online staan. Zolang blijven permalinks en embed-kaarten die gemaakt zijn met de oude viewer ook geldig. Voorkom dode links door permalinks en embed-kaarten tijdig te vervangen door links die gemaakt zijn met de nieuwe kaartviewer. De oude viewer is nog te bekijken via: www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/kijken

Wat verder?

We blijven verder werken aan nieuwe functionaliteiten voor de kaartviewer, komende zomermaanden verschijnt bijvoorbeeld de eerste versie van een downloadtool waarmee afbeeldingen van samengestelde kaartlagen gedownload kunnen worden. We houden u van verdere ontwikkelingen op de hoogte.

Heeft u nog vragen, opmerkingen of suggesties? Neem dan contact op met onze helpdesk.

 

GeoWeek

Tijdens de GeoWeek kunnen leerlingen in hun eigen omgeving kennis maken met de praktijk. Van 15 t/m 19 mei 2017 vindt de 11e GeoWeek plaats! Professionals uit de bodem-, water- en geo-informatiesector organiseren een bedrijfsbezoek, veldwerk of gastles en delen zo hun expertise. Door ‘zelf te doen' kunnen leerlingen de leuke en technische kanten van het vak aardrijkskunde en de beroepspraktijk van geografie ontdekken.

Duurzaam bodembeheer

RIVM doet voor de derde keer op rij mee aan de GeoWeek. Inschrijven voor deze activiteit gaat via de website van de GeoWeek, enkele uren na opening van de inschrijving voor de expeditie was er al een match met de scholen uit Bilthoven en Bergschenhoek. Op 16 mei ontvangt DMG (Centrum Duurzaamheid en Milieu) en MIL (Centrum Milieukwaliteit) de leerlingen van de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Alleen de binnenkomst van zo'n expeditie is al spannend voor de leerlingen,  want wat gebeurt er daar allemaal op het RIVM? Tijdens een korte presentatie wordt verteld over het RIVM en het bodem- en waterkwaliteit onderzoek.

Leerlingen doen onderzoek

De leerlingen gaan zelf op onderzoek uit. Buiten wordt er grondwater omhoog gepompt en kunnen ze pH waarde meten van dit grondwater, is die hoger of lager dan de pH waarde van cola? Ook wordt de bodem doorzocht op bodemdieren, want waarom zijn bijvoorbeeld wormen belangrijk voor de mens? En als nabrander van de expeditie een grondboorwedstrijd, wie is het snelst met boren tot op één meter diepte? Voor de winnaar ligt er een passend cadeautje klaar!

Voor een impressie van de Geoweek in 2016 bekijk het youtube filmpje

#GeoWeek #bodem #water #aardrijkskunde @bodemplus @Min_IenM @waterschappen @KNAG

Meer info

info@geoweek.nl
www.geoweek.nl.

Op 18 mei is het zover. De 10^e verjaardag van Atlas wordt gevierd op de Lustrumconferentie met inspirerende sessies en een feestelijke entourage. De dag begint met een plenaire opening door Frédérik Ruys en we volgen de verhalen van de provincies Zuid-Holland en Zeeland. Dan is het tijd om een sessie te kiezen uit één van de vijf thema's.

Big data en Open data
Iedereen heeft het over Big data, Open data en Linked Data. Maar wat kunnen we er mee, waar staan we en hoe gaan we om met die gigantische datastromen? De overheid beschikt over een enorme schat aan data. Maar hoe kan deze toegankelijker worden en de informatievoorziening voor omwonenden worden verbeterd? En hoe gaan traditionele overheidsinstellingen om met de tsunami aan data? Een inspirerend thema met innovatieve en experimentele sessies.

Atlas, the Next Generation
Na 10 jaar Atlas komt vanzelfsprekend de vraag ‘what's next?'. De sessies in dit thema bieden een perspectief op de mogelijkheden rondom 3D visualisaties, ketensamenwerking, gebiedsherontwikkeling en het ontsluiten van informatie doormiddel van Linked-data.

 

Alles is communicatie! 
Chemicaliën, The Internet-Of-Things (IOT), Open data voor de hergebruiker en WASDA-MAGDA. Al deze sessies gaan over communicatie. Hoe kunnen we met behulp van communicatie de gezondheidsrisico's van chemicaliën verkleinen? Hoe kan ‘burgerempowerment' in IOT zorgen voor een veel grootschaliger en fijnmazigere monitoring? En welke data is op dit moment relevant voor de hergebruikers?

Duik in de Atlassen
Dit thema biedt een verdiepende blik op de mogelijkheden rondom Atlas. Wij laten zien hoe u aan de slag kunt met de Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT) en met de natte koeltoren module. Daarnaast gaan Gemeente Helmond en Movares de dialoog aan over hoe Atlas ingezet kan worden voor een gezonde woonomgeving op wijkniveau. De slotsessie gaat over de stand van zaken rondom de TEEBstad tool en Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Samenwerken voor een gezonde leefomgeving
U kunt sessies kiezen uit drie thema groepen: A, B en C. In totaal zijn er dus 12 sessies die gaan over Samenwerken voor een gezonde leefomgeving. Groep A gaat over de internationale samenwerking met NordRhein-Westfalen, de Omgevingswet en het Digitaal Stelsel, de energietransitie en uitdagingen en oplossingen voor een gezonde leefomgeving. In groep B vindt u sessies die gaan over gezond-ontwerpwijzers en toepassing van de omgevingswet. Groep C gaat over
de samenwerking rondom het thema water en over de informatiehuizen.

Clicklab
De hele dag kunt u aan de slag met de Atlassen. Dit clicklab wordt aan het begin van elke workshopronde voorzien van een korte introductie van zowel de Atlas Leefomgeving als de Atlas Natuurlijk Kapitaal als de Nationale EnergieAtlas. Vervolgens staan laptops ter beschikking om uit te vinden of de Atlassen meerwaarde kunnen bieden aan uw project.

Een gevarieerd programma dus op 18 mei in de Van Nelle Fabriek. Wilt u er bij zijn maar bent u nog niet aangemeld? Doe dit dan snel via deze pagina.

Het recent verschenen rapport "Effecten van het landelijk mestbeleid op de grondwaterkwaliteit in grondwaterbeschermingsgebieden" concludeert dat de hoeveelheid nitraat in drinkwaterwinningsgebieden afneemt in de periode 2010-2014. Toch werd in een kwart van de gebieden de norm toch nog overschreden. De nitraatnorm is vastgesteld op 50 milligram per liter.

Nitraat
Nitraat in grondwater is vaak afkomstig uit (kunst)mest. Een te hoge concentratie nitraat in grondwater kan een potentieel gezondheidsrisico vormen. Nitraat is een voedingsstof en leidt tot veel algengroei in water waardoor het zuurstofgehalte in water afneemt. Dit heeft gevolgen voor de biodiversiteit in de omgeving en leidt uiteindelijk tot aantasting van het milieu. Chemische processen kunnen daarnaast als gevolg hebben dat nitraat in water wordt omgezet in nitriet, wat een giftige stof is bij inname in hoge concentraties.

Grondwaterkwaliteit
Grondwater wordt voor diverse doeleinden gebruikt. Het is daarom van belang om de kwaliteit van het grondwater optimaal te houden. 60% van het Nederlandse drinkwater is afkomstig uit grondwater. Daarnaast is grondwater de belangrijkste voedingsbron van planten voor landbouw en moet daarom van goede kwaliteit zijn om gezonde gewassen te verbouwen.

Helaas kan grondwater ook snel vervuild raken door een vervuilde bodem of door direct contact tussen vervuild water en grondwater. De kwaliteit wordt goed gecontroleerd. Er is een Europese Kaderrichtlijn Water waar grondwater aan moet voldoen en een landelijk netwerk aan meetpunten zorgt dat concentraties van chemische vervuilingen zoals nitraat, bestrijdingsmiddelen en zware metalen goed worden gemonitord.

Toekomst
De aanleiding van het onderzoek is de voorbereiding op het 6^de Nitraatactieprogramma. Het onderzoek heeft drie scenario's van het mestbeleid doorgerekend; het huidige mestbeleid voortzetten, het huidige beleid inclusief een invoering van fosfaatrechten en een aanscherping van zowel fosfaat als stikstof gebruiksnormen. Alle scenario's komen tot de conclusie dat de toekomst (periode 2026-2030) er beter uit ziet. In de berekeningen wordt in de toekomst de nitraatnorm nog maar in 7% van de drinkwaterwinningsgebieden overschreden. Ook neemt het percentage gebieden waar de norm onder de 25 milligram per liter ligt toe van 18 naar 24%.

Meer weten?
Atlas Leefomgeving: grondwaterkwaliteit
Atlas Natuurlijk Kapitaal: drinkwater

Kaarten
Waar wordt drinkwater gewonnen uit grondwater?
Verandering nitraatconcentraties in diepe grondwater.  
Kwaliteit van het drinkwater

Hoe groen is Nederland?
Sinds afgelopen week zijn drie nieuwe kaarten te bewonderen op Atlas Natuurlijk Kapitaal die het groen in beeld brengen. Dit zijn de kaarten Bomen in Nederland, Struiken in Nederland en Lage vegetatie in Nederland buiten het landbouwgebied. Ze zijn te vinden onder het thema Overig. De landsdekkende kaarten zijn heel gedetailleerd en tonen de ligging en hoogte van alle bomen en struiken in Nederland. Deze kaarten zijn o.a. gebaseerd op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2 en AHN3) en de infrarood luchtfoto (CIR bestand) van Nederland.

Er valt nog méér te ontdekken
Onlangs zijn er ook drie nieuwe kaarten over bestuiving toegevoegd. Deze geven een beeld van geschikte gebieden voor bestuivende insecten en de kans dat de insecten er voorkomen. Nuttige informatie voor bijvoorbeeld fruittelers. Onder de ecosysteemdiensten houtproductie en biomassa voor energie zijn ook nieuwe kaarten te bewonderen. Deze gaan over bospercelen waar biomassa geoogst wordt. De nieuwe kaart onder verkoeling in de stad is van belang voor bevolkingsgroepen (baby's, kinderen, ouderen) die gevoelig zijn voor hittestress. Hier is op te zien wat de positieve invloed van vegetatie is op de temperatuur in de stad.

Nog even geduld…
Op korte termijn zijn er nieuwe kaarten te verwachten voor de ecosysteemdiensten voedsel, houtproductie, kustbescherming en bodemerosie. Voor het thema groen worden kaarten ontwikkeld over het effect van groen op huizenprijzen en het effect van groen op gezondheid. Op de langere termijn zullen er kaarten ontwikkeld worden over het verkoelend effect van groen in de stad, koolstofvastlegging, plaagbestrijding en waterinfiltratie. Voor alle kaarten en onderliggende modellen komt technische documentatie beschikbaar.

De data op Atlas Natuurlijk Kapitaal is vrij toegankelijk en wordt mede ontwikkeld met partner organisaties. Heeft u suggesties ter verbetering van de kaarten? Of wilt u vertellen hoe u gebruik maakt van onze data in een project? Laat het ons weten via het contactformulier.

 

The Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES) was established by the United Nations (UN) in 2012 to improve the interaction between science and policy on the subject of biodiversity and ecosystem services. The IPBES is the leading intergovernmental organization in researching and measuring global biodiversity and ecosystem services.

Indicators, metrics and data sets
Christian will go deeper into the technical part of themes such as sustainability, biodiversity and human well-being by focusing on indicators, metrics and data sets for ecosystem services. He works on the interaction and implementation of IPBES with other programs, such as CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora), the Strategic Plan for Biodiversity 2011–2020 (or Aichi Biodiversity Targets) and the 2030 Agenda for Sustainable Development and its Sustainable Development Goals (UN). And, if that wasn't enough of a challenge already, Christian does this work keeping the West European, and specifically the Dutch Natural Capital in mind.

Keynotes
Two keynote speakers will start the plenary. Dr. Guy Midgley (South Africa) will discuss the interaction between combating climate change and conserving biodiversity through sustainable use. Dr. Anne Larigauderie, the Executive Secretary of IPBES, will talk about the progress of IPBES. Christian is very excited, over 100 countries and many organizations (UNDP, UNESCO, UNEP, UNCCD, UNU, CBD, FAO, GBIF, OECD, enz.) and non-governmental organizations signed up to participate.

Further information on the 5^th plenary (and previous plenaries) can be found on the IPBES website.

Op GLOBE dag vertellen wetenschappers van o.a. KNMI, RIVM en Wageningen UR hoe middelbare scholieren kunnen bijdragen aan wetenschappelijk onderzoek. Leerlingen doen metingen in de schoolomgeving en leren zo zelf onderzoek te doen en dragen gelijk bij aan meer kennis over natuur en milieu. Dit jaar is RIVM gastheer voor GLOBE Nederland met André van der Zande als ambassadeur.

Lancering Europese campagne GrowApp
Met de GrowApp kunnen leerlingen animaties maken van de natuur zoals deze zich door de seizoenen heen ontwikkelt. Tijdens de campagne gaan leerlingen uit heel Europa 6 boomsoorten volgen en zullen zij de verschillen tussen de landen onderzoeken.

Voor wie?
De dag is bedoeld voor docenten en technisch onderwijsassistenten (TOA's) in de bètavakken en aardrijkskunde. Het sluit aan bij de volgende thema's: leren onderzoeken, internationalisering en duurzaamheid en citizen science. De dag is zowel geschikt voor ervaren GLOBE docenten als personen die zich op het programma willen oriënteren. Ook organisaties die bij willen dragen aan de verspreiding van GLOBE zijn van harte welkom.

Datum:   21 maart 2017
Locatie:  RIVM, Bilthoven
Meer informatie over en aanmelden voor de GLOBE dag is te vinden op de GLOBE website.

Onze samenleving draait op wat de aarde en de economie ons bieden. We gebruiken grondstoffen voor voedsel, onderdak, warmte, kleding, elektrische apparaten en mobiliteit. De vraag naar grondstoffen zal de komende jaren toenemen terwijl de voorraad eindig is. Ook gaat het gebruik ervan vaak gepaard met een negatieve impact op het milieu en draagt het bij aan de afvalproblematiek. Daarom is er een forse omslag nodig in de omgang met onze grondstoffen. De huidige economie moet transformeren naar een circulaire economie.

Samenwerken aan concrete plannen
In het Grondstoffenakkoord staan afspraken om de Nederlandse economie te laten draaien op herbruikbare grondstoffen. De 180 partijen die het akkoord hebben getekend gaan samenwerken aan concrete plannen om de circulaire economie te bespoedigen. Deze plannen omvatten ook de biomassa en voedsel ketens die afhankelijk zijn van natuurlijk kapitaal. Het RIVM ondersteunt het Grondstoffenakkoord met kennis en informatie ten aanzien van gezondheid, veiligheid en duurzaam gebruik van het natuurlijk kapitaal.

Duurzaam omgaan met natuurlijk kapitaal
De circulaire economie omarmt een duurzame omgang met natuurlijk kapitaal. Naast hergebruik zijn ook hernieuwbare en biobased grondstoffen belangrijk. Plastic verpakkingsmateriaal kan bijvoorbeeld vervangen worden door een alternatief van mais. Maar wat biedt de natuur ons eigenlijk en in welke mate kunnen we dit gebruiken? Atlas Natuurlijk Kapitaal biedt kaarten en informatie om het natuurlijk kapitaal zo duurzaam mogelijk in te zetten voor de circulaire economie.

Voor meer informatie kijk ook op het Rijkbreed programma Circulaire Economie.

De Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) is een onafhankelijk adviesorgaan. De Raad adviseert over hoofdlijnen van beleid op het gebied van duurzame ontwikkeling van de leefomgeving en infrastructuur. De Raad maakt zich zorgen over het toekomstige landschap van Nederland en brengt daarom het advies ‘Verbindend landschap' uit.

Landschap leidend

Nederland krijgt de komende jaren te maken met diverse landschap beïnvloedende opgaven. Zoals de energietransitie, het veranderd klimaat en de daarbij horende klimaatadaptatie en de transformatie van het landelijk gebied. De Raad heeft daarom gekeken hoe de kwaliteit van het Nederlands landschap kan worden geborgd en hoe de overheid kan bijdragen aan de zorg voor een goede kwaliteit. Het concluderend advies is om het landschap leidend te maken en burgers te betrekken.

 

Kernpunten

Het huidige landschapsbeleid richt zich volgens de raad teveel op behoud en bescherming. Er zijn echter veel mogelijkheden om juist nieuwe landschappen te creëren waar veel meer waarde uit valt te halen. Het advies ‘Verbindend Landschap' focust zich op drie kernpunten:
- benutten van duurzaamheidstransities om een waardevol landschap te creëren;
- verkennen van de betekenis en waarden van het landschap bij burgers in een open gesprek;
- gebruik maken van een ontwerpende benadering.

 

Waardevol landschap

Om een landschap bijvoorbeeld klimaatadaptief in te richten kunnen veel aanpassingen nodig zijn. Het is daarom belangrijk om direct de toegevoegde waarde van het aangepaste landschap duidelijk te maken. Een voorbeeld hiervan is het project Ruimte voor de Rivier. Het project zorgt bijvoorbeeld voor het verkleinen van een stuk agrarisch gebied, maar wat je er voor terug krijgt is meer recreatieve mogelijkheden en misschien ook wel nieuwe soorten die zich vestigen in het nieuwe, natte landschap.

 

Betrekken bewoners en ontwerpende benadering

Bewoners van een gebied hebben veel kennis over het landschap. Door hen actief vanaf het begin te betrekken bij het maken van ruimtelijke plannen is er inspraak van burgers wat een hoop draagvlak creëert en eventuele weerstand vermindert. Een ontwerpende benadering visualiseert verschillende opties voor een landschap. Zo kan er direct worden gezien welke uitwerking een bepaalde oplossing heeft en kunnen landschapsfuncties worden gekoppeld (bijvoorbeeld behoud van cultuurhistorie in combinatie met toenemen biodiversiteit). Kaarten in de Atlas Natuurlijk Kapitaal ondersteunen dit ontwerpproces door inzicht te bieden in de huidige situatie. Praktijkvoorbeelden laten zien welke meerwaarde er mogelijk is bij combinaties van verschillende ecosysteemdiensten, zoals bij het weidevogelbeheer.

 

Twintig organisaties doen mee – behalve De Vlinderstichting ook overheden, infrabeheerders en ingenieursbureaus. Doel: biodiversiteit een vanzelfsprekend aspect van de bedrijfsvoering te maken. Voor drinkwaterbedrijven ligt aandacht voor natuur en biodiversiteit misschien meer voor de hand dan voor veel andere bedrijven, zoals Green Dealpartners TenneT, ProRail, Heijmans of de Nederlandse Gasunie. Toch is daar een wereld te winnen, zegt Albert Vliegenthart van De Vlinderstichting: "ProRail bijvoorbeeld heeft vele kilometers spoorlijn langs of door natuurgebieden lopen. Dat schept een verantwoordelijkheid, maar ProRail is geen natuurbeheerder en worstelt tegelijkertijd met het vraagstuk van beheer in relatie tot behoud van biodiversiteit. Winst is er al: uit de Green Deal ontstaan nu al samenwerkingen die verandering op gang brengen."

Niet heel Nederland inzaaien

Infrastructuur omvat niet alleen wegen en snelwegen, maar ook bijvoorbeeld leidingtracés, (de ruimte onder) hoogspanningskabels, waterwingebieden, rangeerterreinen en (lucht)havens. "We willen voorkomen dat half Nederland wordt ingezaaid met bloemmengsels, want dat is natuurlijk niet de oplossing. Het draait om goed beheer, passend bij de omstandigheden, bij de soorten die ergens van nature voorkomen en zich er thuis voelen. Dat betekent bijvoorbeeld dat voedselarme terreinen arm moeten blijven." Als inspirerend voorbeeld noemt Vliegenthart de verbreding van de A12 tussen knooppunt Grijsoord en Ede. Hier heeft RWS in de aanbesteding het ‘ecologische vraagstuk' meegegeven aan de aannemers. Dat leverde veel natuurgerichte maatregelen op, waaronder de verhuizing van ruim 600 hagedissen vanuit de berm naar een nieuw leefgebied, dat bovendien goed verbonden werd met bestaande leefgebieden.

Geen moment over vlinders gepraat

Opvallend is dat de Vlinderstichting de enige natuurorganisatie in de Deal is. Vliegenthart: "We hebben nog geen moment over vlinders gepraat! Dat is niet erg. Vlinders zijn een goede indicator voor natuurkwaliteit, maar we moeten voorkomen dat we te snel inzoomen op details. Het gaat niet direct om natuurbeheer; we hebben het over de inpassing van natuur in infrastructuur, waarbij we functies kunnen koppelen en win-win situaties voor natuur kunnen bereiken. Op het moment dat we concreet deskundigheid over natuur en natuurbeheer nodig hebben, schakelen we natuurlijk met andere natuurorganisaties."

Inzichten delen

Hoe wordt er dan wel gewerkt? De nadruk van dit initiatief ligt op ondersteunen, stimuleren, samenwerken en leren van elkaars ervaringen. De uitvoering van concrete projecten blijft een verantwoordelijkheid van de deelnemende organisaties. Er zijn werkateliers rond thema's ontstaan als aanbesteden, wet- en regelgeving, en natuurvisies van bedrijven. Ook kleinere groepjes zoeken elkaar op. Zo wisselde ProRail onlangs met enkele Green Deal-partners inzichten uit over beheer en omgaan met natuur. Soms ook worden er workshops georganiseerd. Vliegenthart is enthousiast: "De eerste winst van de Green Deal is al dat partijen met elkaar in gesprek zijn en dat projecten makkelijker van de grond komen. Ook zijn we een gezamenlijke communicatiestrategie aan het ontwikkelen en een stappenplan, met inspirerende voorbeelden."

Atlas Natuurlijk Kapitaal

En waar is de Atlas in dit verhaal? "Punt één is natuurlijk dat we werken met natuurlijk kapitaal. Niet toevallig is het ministerie van Infrastructuur en Milieu één van de ‘leading partners' in de Green Deal. In de toekomst kunnen we wellicht informatie uit de Atlas gebruiken, bijvoorbeeld over het recreatienetwerk, en dit koppelen met de biodiversiteitskaart en Natura2000. Ook willen we zelf vanuit de Green Deal een bijdrage leveren met een kaart met gerealiseerde infranatuur, waar anderen dan weer op aan kunnen sluiten."

Meer informatie

Samenvatting en volledige tekst van de Green Deal Infranatuur.

Wat is ‘Hacking for sustainability'?
‘Hacking for sustainability' is een app-competitie waarbij ontwerpers worden uitgedaagd om toepassingen te bedenken met data van Atlas Leefomgeving en Atlas Natuurlijk Kapitaal. Zo won vorig jaar de app OVfietsuitje.nl, waarmee je mooie fietsroutes kunt maken langs rijksmonumenten. Dit jaar zijn er acht vernieuwende apps door naar de eindstreep. Het project wordt uitgevoerd door Open State Foundation in opdracht van Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Apps voor jong en oud. 
De gebouwde apps zijn allen zeer verschillend.  Zo is er een hulpmiddel voor toezichthouders in ontwikkeling die overtredingen op gebied van de bodem in kaart brengt. De focus van een andere app genaamd Airsense, ligt juist weer op het (goedkoper) meten van vervuilers in de lucht, zoals ozon, koolmonoxide, zwaveldioxide en stikstofdioxide. Ook aan ouderen is gedacht. Een interactieve kaart laat zien waar de kansen en risico's zitten voor ouderen die langer thuis willen blijven wonen. Of juist voor kinderen; de app ‘Hier of daar' om meer te leren over de leefomgeving!

En de winnaars zijn…
Het was een moeilijke keuze voor de jury met zulke goede inzendingen. De derde plek wordt daarom gedeeld door de apps Airsense en Hier & daar.  De 2^e prijs gaat naar de app SubSight. Met deze toepassing is het mogelijk om op interactieve wijze subsidies te verkennen op gebied van duurzaamheid. Volgens de jury zit deze app ‘knap visueel in elkaar en de informatie is goed bruikbaar'. Ten slotte is de Pestinfo app van Waterbug & co verkozen tot winnaar van #hackingforsustainability 2016! Deze interactieve kaart laat zien waar  bestrijdingsmiddelen een risico vormen voor het waterleven en welke stoffen hier verantwoordelijk voor zijn.  Er is twee jaar aan gewerkt en data openbaar gemaakt uit welgeteld vier databanken, onder andere die van het RIVM.

We willen natuurlijk alle inzenders hartelijk bedanken voor hun inzet en creativiteit. De apps dragen bij aan het toegankelijk maken van open data voor het grote publiek. Een grote pluim voor alle ontwerpers!

Future Green City wordt gehouden op 29 en 30 november en 1 december in Den Bosch en georganiseerd door Stadswerk Nederland, VHG en de VVM. "Het creëren van de toekomstbestendige stad is een continu proces. De future green city vraagt om inspiratie, leiderschap, durf en samenwerken.", aldus de organisatie. Het programma van de dagen is gericht op het bieden van inspiratie, innovatie en informatie. Presentaties gericht op het toepassen van groen om steden leefbaar en klimaatbestendig te maken, exposanten die innovatieve oplossingen bieden, en informatieve stands, zoals de gecombineerde stand van de Atlas Leefomgeving, de Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Nationale EnergieAtlas.

Meerwaarde met de Atlassen

We zijn alle dagen in onze stand te vinden in de Brabanthallen, met standnummer 42. Zoekt u ondersteuning bij ruimtelijke ontwikkelingen in uw dorp of stad? Een gezonde en duurzame wijk, voor nu en in de toekomst? De Atlas Leefomgeving, de Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Nationale EnergieAtlas bieden inzicht en mogelijkheden. Bijvoorbeeld voor de ontwikkeling van warmte-koude opslag of potentiële locaties voor zonne-energie. U vindt er inspiratie voor het op verantwoorde wijze omgaan met onze natuurlijke hulpbronnen. En zowel planners, beleidsmakers, gezondheidsdeskundigen als inwoners en bedrijven kunnen inzoomen op hun eigen leefomgeving om bijvoorbeeld de huidige luchtkwaliteit of de mate van geluidhinder te bekijken. Voor allemaal geldt: wie de kennis vergaart, kan ermee aan de slag. Want de atlassen bieden ook handelingsperspectieven.

Slim combineren van informatie

De grootste meerwaarde krijg je door zowel de Atlas Leefomgeving als de Atlas Natuurlijk Kapitaal en de Nationale EnergieAtlas in te zetten. Mogelijk zijn er goede opties om een publiek gebouw te plaatsen op een plek waar de luchtkwaliteit goed is en geen maatregelen tegen geluidsoverlast nodig zijn. Het gaat ook om de kansen om sociale cohesie in de wijk te vergroten, of het gasverbruik in een wijk omlaag te krijgen, met behulp van groen. Allemaal extra zaken die een ruimtelijk plan in waarde verhoogt.

In de loop van volgend jaar verschijnt in de Atlas Natuurlijk Kapitaal de TEEB-stadtool. Dit is een innovatief instrument, ontwikkeld voor en door gemeenten, waarmee de baten van groen- en watermaatregelen in de stad berekend kunnen worden. Daar waar het aanplanten van een nieuwe bomenrij vooral als kostenpost wordt gezien, drukt TEEB-stad tool de baten in geld uit. Want die baten zijn er natuurlijk ook, maar blijven vrijwel altijd buiten beeld. In de TEEB-stad tool zorgt een bomenrij bijvoorbeeld voor een verlaging van de windsnelheid en vermindert daardoor in de winter het gasverbruik van de nabijgelegen woningen. Zo zijn er veel meer berekeningen mogelijk binnen de TEEB-stad tool en daarmee kan een plan nog extra meerwaarde krijgen.

Kortom, kom langs en maak kennis met de Atlassen.

De natuur imiteren
Op 11, 12 en 13 november vond de conferentie Biomimicry and Bio Inspired Innovation plaats in Utrecht. Biomimicry betekent letterlijk het leven (bio) nadoen (mimimes). De organismen en ecosystemen van nu hebben zich gedurende 3,8 miljard jaar (zo lang is er leven op aarde) ontwikkeld en daarbij in verschillende omstandigheden ingenieuze oplossingen gevonden om te overleven. Volgens biomimicry kunnen we veel van deze oplossingen leren om onze uitdagingen aan te pakken.

Sterker, lichter, koeler, effectiever?
Neem bijvoorbeeld diatomen. Geïnspireerd op de bijzonder sterke celstructuur van deze eencellige wezentjes kunnen we onze auto's zowel lichter en sterker maken. Een ander voorbeeld: de zwart witte strepen bij de zebra zorgen er voor dat hij moeilijk te vangen is voor predatoren, maar werken ook als een airco waarbij de lucht langs zijn lichaam stroomt. Misschien moeten we onze gebouwen wel zwart wit gestreept verven. Of, ontwerpers verbeteren de energie efficiëntie van drones en helikopters op basis van de vorm van de gevleugelde zaden van de esdoorn.

Wetenschappelijk en educatief kapitaal
Er zijn tal van strategieën, vormen, structuren in de natuur te vinden die effectiever zijn dan de oplossingen die we nu hebben. Als bron van inspiratie levert de natuur ons een ecosysteemdienst. Daarnaast kun je biomimicry ook inzetten om natuurlijk kapitaal te versterken. Bijvoorbeeld om ecosystemen te herstellen. Voedselbossen imiteren de structuur van bossen om voedsel te produceren voor de mens, en verbeteren tegelijkertijd de bodemvruchtbaarheid en voorkomen bodemerosie. Op de Biomimicry Global Design Challenge kunnen teams de uitdaging van deze eeuw, klimaatverandering, aangaan met behulp van biomimicry.

Aanleiding voor het gebruikerspanel
De Atlas Natuurlijk kapitaal is ontwikkeld om overheden, bedrijven en burgers te ondersteunen in het duurzaam omgaan met natuurlijk kapitaal. Overheden kunnen bijvoorbeeld de kaarten gebruiken bij het opstellen van de omgevingsvisie, bedrijven bij het vergroenen van hun bedrijventerrein en burgers kunnen er inspiratie opdoen om de biodiversiteit in eigen tuin te vergroten. Om de Atlas Natuurlijk Kapitaal optimaal in dienst te stellen van al deze gebruikers is het belangrijk om te weten waar men behoefte aan heeft. Daarom vond op 4 november de eerste bijeenkomst plaats van het gebruikerspanel Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Kaarten en functionaliteit
Atlas Natuurlijk Kapitaal heeft ongeveer 170 kaarten in de bibliotheek. Momenteel werkt het Atlas-team aan een kwaliteitsslag van deze enorme database; sommige kaarten zullen er uit gaan en anderen worden verbeterd. Ook komt er in 2017 een nieuwe kaartviewer aan. Gebruikers maakten zich zorgen over de functionaliteit van deze viewer, kun je bijvoorbeeld nog een kaartlink aanmaken en komt er een zoekfunctie over meerdere atlassen? Uiteraard hebben we het panel ook gevraagd welke kaarten ze graag op de Atlas willen hebben. De reacties waren heel divers: een kaart die aangeeft wat het effect van recreatie op het natuurlijk kapitaal is, oftewel recreatiedruk; een kaart met biodiversiteitsindicatoren of een kaart over voedselbossen.

Praktijkvoorbeelden en communicatie
De Atlas Natuurlijk Kapitaal biedt praktijkvoorbeelden aan ter inspiratie voor bedrijven, overheden en burgers. Volgens het gebruikerspanel is het erg moeilijk om deze drie doelgroepen tegelijk te bedienen op één website. De huidige praktijkvoorbeelden zijn iets te gemeentelijk ingestoken en er is nog niet voldoende te vinden voor bedrijven. De website moet daarom uitgebreid worden met voldoende informatie voor alle doelgroepen.

Evaluatie
Tijdens deze bijeenkomst zijn vele ideeën en suggesties genoemd die bijdragen aan de ontwikkeling van Atlas Natuurlijk Kapitaal. Niet alle ideeën kunnen meteen worden uitgevoerd maar het helpt wel om de juiste koers te zetten en om prioriteiten te stellen. We willen de deelnemers nogmaals bedanken voor hun bijdragen. Er volgt nog een uitgebreid verslag van deze bijeenkomst die u binnenkort op de samenwerkingsruimte van het gebruikerspanel kunt vinden. Wilt u de volgende keer ook deelnemen aan het panel, stuur dan een berichtje naar atlasnatuurlijkkapitaal@rivm.nl.

 

 

De atlas toont op kaarten de mogelijkheden voor verschillende vormen van duurzame energie, tot op straat- of zelfs gebouwniveau. Het beheer van de Nationale EnergieAtlas is belegd bij het RIVM. De Nationale EnergieAtlas is ontwikkeld in opdracht van de ministeries van Infrastructuur en Milieu, Economische Zaken, Netbeheer Nederland en een aantal pioniersgemeenten. Staatssecretaris Sharon Dijksma van Infrastructuur en Milieu heeft de atlas op 26 oktober gelanceerd tijdens de Nationale Klimaattop 2016 in Rotterdam.

Geïnformeerde keuze over de leefomgeving
Het RIVM beheert al de Atlas Leefomgeving en de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Daarmee is de Nationale EnergieAtlas de derde digitale atlas, die bij het RIVM in het beheer komt. De atlassen bieden professionals en burgers gelijke startinformatie om een geïnformeerde keuze maken voor de inrichting van hun leefomgeving. Of het nu gaat om het duurzaam gebruik maken van het natuurlijk kapitaal bij klimaatmaatregelen of het vinden van een geschikte locatie voor een nieuwe school, de atlassen tonen de mogelijkheden.

Gunstige mogelijkheden voor verduurzaming
Door combinaties van kaarten te maken in de Nationale EnergieAtlas kan eenvoudig gezocht worden naar de lokaal meest gunstige verduurzamingsopties. Voorbeelden zijn kaarten over energieverbruik per huishouden of bedrijf, mogelijke locaties voor zonnepanelen op gebouwen en het hoogspanningsnet in Nederland.

Behalve kaarten biedt de Nationale EnergieAtlas ook achtergrondinformatie bij een deel van het kaartmateriaal, dat eenvoudig is op te roepen door op het betreffende deel van de kaart te klikken. Zo is van diverse installaties, zoals stortgasinstallaties en windturbines, een lijst op te vragen met specificaties en zijn trendrapporten voor het energieverbruik opgenomen.

 

 

Hernieuwbare energie op de Noordzee
In de Noordzee voor de Nederlandse kust vinden vele menselijke activiteiten plaats, zoals visserij, recreatie, zandwinning, olie-en gaswinning, scheepvaart en hernieuwbare energie. Momenteel staan er drie actieve windparken in de zee en zullen er drie bijgebouwd worden. Golfslagen-en getijdenenergie kan goed gecombineerd worden met de turbines in deze windparken, volgens de Noordzee 2050 Gebiedsagenda. Naast een constante levering van energie, heeft deze combinatie financiële, logistieke en ruimtelijke voordelen.

Golfslagenergie
Golfslagenergie maakt gebruikt van de golven van de zee, die constant omhoog en omlaag bewegen onder invloed van de wind. Het opwekken van energie kan met behulp van drijvers die meebewegen met de golven en een as aandraaien. Een andere methode is om het omhoog komende water boven het zeeniveau op te vangen in een reservoir en dit naar beneden te laten stromen via turbines die een generator aandrijven. Het is een vrij constante bron van hernieuwbare energie. Het nadeel is echter dat het zoute water van de zee de materialen aantast en de onderdelen vaak vervangen moeten worden.

Getijdenenergie
De zwaartekracht van de maan zorgt voor een constante eb- en vloedafwisseling. Het is in Nederland twee keer hoogwater en twee keer laagwater per 24 uur en 50 minuten. Dit kan worden benut om elektriciteit op te wekken. Bij vloed wordt water opgevangen en bij eb stroomt het via turbines terug de zee in. In Nederland zijn er al turbines geplaatst in bestaande structuren zoals in de Oosterscheldekering (1,2 MW, 1000 huishoudens) en in de Afsluitdijk (300 kW, 250 huishoudens). Er zijn plannen om 100 turbines te plaatsen in de aangewezen gebieden voor windparken.

Milieu-impact van blauwe energie
De potentiele levering aan energie in Nederland van golf- en getijdentechnieken wordt geschat op 1.000- 2.000 MW in 2030, genoeg voor ongeveer 800.000 tot 1.600.000 huishoudens. Het Joint Research Centre (JRC) van de Europese Commissie heeft de milieu-impact onderzocht van materialen en energie die nodig is om deze technieken te installeren. De benodigde materialen voor de fundering en verankering bleek de grootste impact te hebben bij de meeste installaties. De milieu-impact, uitgedrukt in 53 g CO2eq/kWh, is vergelijkbaar met andere hernieuwbare energievormen.

De milieu-impact verlagen
Volgens het onderzoek kan de efficiëntie van sommige getijden- en golfslag installaties worden verbeterd waardoor de milieu-impact sterk afneemt. Ook het gebruik van verankeringskabels en/of zware gewichten aan de installaties in plaats van funderingen, verlaagt de impact op het milieu. In Nederland wordt al gebruikt gemaakt van bestaande structuren zoals de deltawerken voor getijdenenergie. Verder zal een gezamenlijke infrastructuur (o.a. kabels en verdeelstations) tussen de diverse vormen van hernieuwbare energie, naast kosten ook het milieu sparen. Een slim ontwerp van zee-energieboerderijen binnen de windturbine parken creëert een win-win(d)-situatie.

Dag van de duurzaamheid

Op 10 oktober is de dag van de duurzaamheid. Met dit initiatief van Urgenda vinden er door het hele land duizenden activiteiten plaats georganiseerd door particulieren, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden. Zo kunt u bijvoorbeeld naar plastic gaan vissen in Boskoop, zelf natuurtroebel appelsap persen in Oostkapelle of met het Low Car Diet strijden om zo veel mogelijk duurzame kilometers te maken. Ook voor kinderen is er genoeg te doen, zoals knutselen met restmaterialen en (op scholen) luisteren naar verhalen rondom het thema plastic.

Wereldvoedseldag

Daaropvolgend staat 16 oktober in het teken van voedsel. Op Wereldvoedseldag wordt elk jaar aandacht gevraagd voor voedselzekerheid. Dit jaar gaat het over de invloed van klimaatverandering op voedsel en landbouw. In Rotterdam worden diverse lezingen en excursies georganiseerd. Zo spreken ondernemers over Feeding the city en in paviljoens op het Schouwburgplein wordt het verhaal van boer tot bord verteld. Er is natuurlijk ook veel te proeven; in verschillende steden worden er wereldmaaltijden bereid van biologische producten of voedsel dat normaal gesproken weggegooid wordt.

Week van het landschap

De week van het landschap wordt georganiseerd door provinciale organisaties. De Landschappen laten van 15 t/m 23 oktober om te laten zien hoe mooi en divers de natuur dichtbij huis is. Nederland telt 20 nationale landschappen die bijzondere natuurlijke, cultuurhistorische en recreatieve kwaliteiten herbergen. Met boeiende excursies, wandel-, vaar- en fietstochten kunt u deze kwaliteiten zelf gaan ontdekken. Daarnaast zijn er themadagen zoals een paddenstoelendag, kookworkshops en nog veel meer.

Geniet dus de komende twee weken van al het moois rondom natuurlijk kapitaal!

Nederland circulair in 2050
Het programma Nederland circulair in 2050 is deze maand nog gelanceerd door het ministerie van Infrastructuur en Milieu om de transitie naar een circulaire economie te bespoedigen. Het biedt perspectief op een economie die voorziet in behoeften zonder onaanvaardbare milieudruk en zonder uitputting van natuurlijke hulpbronnen. Dit vergt een slimme aanpak voor grondstofwinning, hergebruik en in de ontwikkeling van producten zoals bouwmaterialen, voedingsstoffen en elektronica.

De omslag naar circulair
In 2013 werd het programma Van Afval Naar Grondstof (VANG) opgezet door de overheid. Dit programma ambieerde al een betere afvalscheiding, minder verlies aan grondstoffen, het benutten van kansen voor de circulaire economie en het wegnemen van belemmeringen hiervoor. Zo wordt er bijvoorbeeld al gewerkt aan een verduurzaming van verpakkingsmateriaal en met het Ketenakkoord Fosfaatkringloop aan het sluiten van de fosfaatkringloop.

De rol van natuurlijk kapitaal
Natuurlijk kapitaal heeft een centrale rol in de circulaire economie. Productieketens zijn namelijk afhankelijk van de beschikbaarheid van natuurlijke hulpbronnen. Dit zijn niet alleen grondstoffen, maar ook ecosysteemdiensten zoals de kringlopen van water, koolstof en voedingsstoffen in de bodem. Om duurzaam met natuurlijk kapitaal om te gaan moeten kringlopen, zowel op lokaal als mondiaal niveau, gesloten worden. Ook is synergie nodig tussen groene en technische kringlopen, bijvoorbeeld door inzet van hernieuwbare energie in technische kringlopen.

Het sluiten van de groene kringloop
Voor het sluiten van groene kringlopen is het van belang om inzicht te hebben in de aanwezigheid en de staat van de natuurlijke hulpbronnen in Nederland en de waarde die zij vertegenwoordigen voor de maatschappij. Hiervoor is de Atlas Natuurlijk Kapitaal (ANK) ontwikkeld. Tevens is ANK recentelijk samen gegaan met de TEEB-stad tool. Samen brengen zij het natuurlijk kapitaal in Nederland in beeld en ondersteunen overheden, particulieren en bedrijven in ruimtelijke besluitvorming.

Bewust minder CO₂

Op de fiets of lopend naar school. Er is een tijd geweest dat dit een vanzelfsprekendheid was. Nu verplaatsen kinderen zich bewust autoloos om een goed voorbeeld te geven en geen CO₂ uit te stoten met reizen. Daarnaast bevordert het autoloos reizen de luchtkwaliteit. Sinds 2006 doen basisscholen met hun leerlingen mee aan het Groene Voetstappen project. Per reis die leerlingen afleggen op de fiets of lopend verdienen zij een Groene Voetstap sticker. Zo wil het Klimaatverbond Nederland kinderen het belang leren van zo min mogelijk CO₂ uitstoten.

 

Klimaattop

Het Groene Voetstappen project wordt afgesloten met de Kinderklimaattop die parallel plaatsvindt aan de Nationale Klimaattop op 26 oktober 2016. Deze klimaattop gaat over ideeën en maatregelen die energiebesparing opleveren. Ook wordt de nieuwe Atlas website, de Nationale Energie Atlas, gelanceerd. Op de kinderklimaattop presenteren kinderen hun ideeën voor de klimaatverandering problematiek en gaan ze hierover in gesprek met Nederlandse bestuurders.

Gouden voetstappen

Naast de groene voetstappen zijn er ook Gouden Voetstappen te verdienen. Zo lopen er projecten die extra stickers opleveren door bomen te planten, water te besparen, klimaatlessen te volgen, minder vlees te eten of je eigen klimaattop te organiseren. Door met het hele gezin een aantal weken aan de slag te gaan met deze onderwerpen gaat het verzamelen van stickers extra snel. In de Atlas Natuurlijk Kapitaal zijn ook voorbeelden te vinden wat mensen kunnen doen om de gevolgen van klimaatverandering te reduceren.

Van 19 september t/m 9 oktober worden de groene voetstappen geteld (elke week een andere regio) van al 29.403 deelnemende kinderen.

Avans Hogeschool studenten op RIVM
Milieukunde studenten van Avans Hogeschool zijn vandaag op het RIVM te gast om kennis te maken met Atlas Natuurlijk Kapitaal en deze te gebruiken in hun project ‘Loonse en Drunense duinen'. Na een introductie in het werken met de Atlas, gaan de studenten op zoek naar de benodigde kaarten van het Natura2000 gebied. Ook krijgen ze bij het RIVM een presentatie van het UNECE/LRTAP Coordination Centre for Effects (CCE) over de Europese modellering en monitoring van stikstof in natuurgebieden.

 

De Loonse en Drunense Duinen
Het Natura2000-gebied De Loonse en Drunense duinen wordt ook wel de Brabantse Sahara genoemd. Er zijn grote zandvlaktes, heide gebieden en bossen. Nederland heeft ruim 160 Natura2000 gebieden. Deze gebieden worden beschermd door de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. De uitstoot van stikstof kan gevolgen hebben voor het bodemleven en de vegetatie in deze gebieden. In opdracht van de provincie Brabant, gaan de milieukunde studenten de effecten van stikstof op dit gebied onderzoeken.

Stikstof, vegetatie en AERIUS
Tijdens veldwerk gaan de studenten de stikstof in de bodem en in het grondwater meten. Ook kijken ze naar de kwaliteit van vegetatie die gevoelig is voor stikstof. Met AERIUS, het rekeninstrumentarium van de Programmatische Aanpak Stikstof, leren de studenten wat de invloed is van ingrepen in en rond het gebied op de ontwikkeling van de natuur in de Loonse en Drunense duinen. En ze leren hoe (toekomstige) economische activiteiten rond het gebied daarop inwerken. Het project wordt afgesloten met een adviesrapport voor de opdrachtgever, de provincie Brabant.

PS
AERIUS is genomineerd voor de Computable Award in de Categorie Overheid. De Computable Award is de belangrijkste ICT-prijs van Nederland. AERIUS is ICT zoals het bedoeld is: maximale gebruiksvriendelijkheid. Dat blijkt uit de waardering door gebruikers. Sinds 1 april 2016 is het beheer en de doorontwikkeling van het complete AERIUS-instrumentarium door het ministerie van Economische Zaken overgedragen aan het RIVM. Het RIVM zal AERIUS in de komende jaren verder ontwikkelen zodat het informatiesysteem ook andere toepassingen krijgt, bijvoorbeeld voor de Omgevingswet. Stemmen kan tot 9 oktober 2016.

Het podium van duurzame dinsdag
Duurzame Dinsdag is in het leven geroepen om een podium te bieden aan inspirerende en innovatieve ideeën uit de samenleving. Dit zijn ideeën op het gebied van energie, mobiliteit of techniek bijvoorbeeld, maar ook op het gebied van voedsel, sociale innovatie en natuur. Die ideeën worden op de eerste dinsdag van september aangeboden aan het kabinet. Op deze dag neemt Staatssecretaris Dijksma de koffer met ideeën in ontvangst. Dit koffertje is de afgelopen 18 jaar een icoon geworden: een icoon dat de duurzame samenleving verbindt aan de politiek. De beste ideeën krijgen letterlijk een podium die dag.

511 ideeën in de koffer!
De koffer zit dit jaar behoorlijk vol, met maar liefst 511 ingediende ideeën. Veel van deze ideeën streven naar een duurzame omgang met natuurlijk kapitaal. Zo wil bijvoorbeeld het initiatief Taste Before You Waste consumenten bewust maken van voedselverspilling en organiseert daarom ‘voedsel-weggeef-markten' en diners gemaakt van ‘afgekeurd voedsel'. Op gebied van water- en energiebesparing is de innovatieve douche Upfall Shower genomineerd, die werkt door middel van een circulatie- en zuiveringssysteem. Op gebied van groen zet Weed Free Service in op een milieuvriendelijke wijze van onkruidbestrijding.

De circulaire economie
Naast een duurzame omgang met natuurlijk kapitaal is er ook een belangrijke rol weggelegd voor initiatieven die bedrijvig zijn in de circulaire economie. Zo is bijvoorbeeld het bedrijf Bio Futura, die zoveel mogelijk olieplastics wil vervangen door bio-based en composteerbare alternatieven, genomineerd voor de duurzame dinsdag prijs. Aan de voedselkant richt de start-up PeelPioneers zich actief op het verwerken van citrusafval tot brandstof en producten zoals schoonmaakmiddel. Bij duurzame dinsdag krijgt ook het hergebruik van puinafval een podium met het product Ecofalt, een duurzaam alternatief voor asfalt dat voor 90% bestaat uit hergebruikte sloopmaterialen.

De prijsuitreiking
Er worden maar liefst zes prijzen uitgereikt op 6 september. Voor aankomende duurzame dinsdag is de inzending gesloten. Maar u kunt wel alvast uw idee indienen voor 2017 en wie weet krijgt uw idee het podium dat het verdient en gaat u volgend jaar met een prijs aan de haal!

Er gebeurt ontzettend veel rondom het openbaar maken van data en het inzetten van die gegevens voor allerlei plannen of voor interacties met burgers. Hoe kunnen we het potentieel aan data slim gebruiken? Dat is één van de insteken van het festival. Atlas Leefomgeving en Atlas Natuurlijk Kapitaal doen mee en laten zien wat er met onze sites mogelijk is. Dit verduidelijken we via een casus die gaat over de uitbreiding van een Zwolse woonwijk, inclusief basisschool.

Oriëntatiefase
In onze –fictieve- praktijksituatie laten we zien welke mogelijkheden er voor Atlasgebruikers zijn, vooral in de beginfase van een project. Met behulp van de Atlassen kun je een eerste inschatting maken van wat je zoal in het project tegen kunt komen; de belemmeringen en de kansen. Bepaalde thema's blijken al snel niet aan de orde te zijn, bijvoorbeeld geluidsoverlast van passerende treinen. Andere thema's vergen extra onderzoek, bijvoorbeeld de aanwezigheid van risicovolle buisleidingen in de grond of de hoge trefkans op archeologische resten in de bodem.  Als gemeente, provincie, adviesbureau of RUD (Regionale Uitvoerings Dienst) is aldus met een beperkt aantal muisklikken een rapportage te maken van de eerste bevindingen.

Het gesprek aan gaan
We wonen, werken en spelen allemaal in onze leefomgeving. Als zich veranderingen aandienen, kan dat gemakkelijk ophef of bezorgdheid veroorzaken. Met behulp van de Atlassen zijn bepaalde keuzes gemakkelijk inzichtelijk te krijgen en kan een open gesprek worden aangegaan.

In de te bespreken casus projecteren we een nieuwe woonwijk aan de oostkant van Zwolle. We bekijken hoe het met de luchtkwaliteit in dat gebied is en of die schoon genoeg is voor de plaatsing van een school. We leggen de verkeer- en spoorkaarten er overheen en kunnen zo een snelle inschatting maken van de stand van geluidshinder. Voorts neuzen we door de locaties met gevaarlijke stoffen en de kansen op een overstroming, om daarna snel verder te gaan naar de aanwezige natuurgebieden. Doorkruist de nieuwe wijk misschien een gebied dat bescherming geniet volgens de Vogelrichtlijn of Habitatrichtlijn? We kijken ook naar de draagkracht en zettingsgevoeligheid van de bodem waar de wijk op moet komen. Tot slot werpen we een blik op de dit najaar te lanceren Nederlandse Energie Atlas.

Als u ook komt, we zien en spreken u graag. Meer informatie vindt u op de site van Geonovum, waar ook het programma is te bekijken.

Festivals en energieverbruik
Festivals kunnen behoorlijk wat energie verbruiken om alle podia, verlichting en koffiezetapparaten te laten werken. Naast elektriciteitsverbruik komt ook nog eens de energie die het transport kost van duizenden festivalgangers, terrein materialen en bevoorrading van alle eettentjes en bars.

Podia materiaal over het water
Sommige festivals zijn creatief in het vinden van oplossingen voor hun energiegebruik. Zo vervoerde Pukkelpop de afgelopen 2 jaar festivalspullen duurzaam over het water. Dit jaar zijn twaalf 6 meter lange containers en acht grote open containers per schip afgeleverd. Hierdoor was de CO2-uitstoot van het transport bijna de helft lager dan wanneer het traject met vrachtwagens zou worden afgelegd.

Verkeer over de waterwegen
Transportover rivieren en kanalen is een stille en zeer energie-efficiënte wijze van goederenvervoer. Omdat de binnenvaart een veel lager brandstofverbruik per tonkilometer heeft, is de CO2 uitstoot 3 tot 6 keer lager dan vervoer over de weg. Het Europese vaarwegennetwerk is maar liefst 41.000 kilometer lang. Hierdoor zijn vrijwel alle belangrijke industriële gebieden in West-Europa over water te bereiken. Het potentieel van deze transportwijze wordt echter niet ten volle benut terwijl de wegen overbelast zijn. Daarom heeft de EU een actieplan opgesteld om de binnenvaart sector te versterken.

Vaarwegen in Nederland
Nederland beschikt over ruim 5.000 km bevaarbare waterwegen, 398 binnenhavens en de Nederlandse vloot heeft maar liefst 6.900 binnenvaartschepen. Jaarlijks vervoert de binnenvaart ca. 320 miljoen ton over de Nederlandse binnenwateren met zowel binnenlandse of een buitenlandse bestemming. In drukke steden zoals Utrecht en Amsterdam worden sommige cafés en restaurants dan ook bevoorraad via de waterroute. Benieuwd naar de binnenvaartroutes in Nederland? Zie de kaart Transport routes over rivieren en meren op ANK.

 

Bron: http://informatie.binnenvaart.nl

De effecten op het milieu
De wereldwijde productie van voedsel is verantwoordelijk voor ongeveer 25% van de broeikasgasemissies en voor 60% van het verlies aan biodiversiteit. Dit kan beter. Een duurzaam voedselsysteem is een systeem dat voorziet in de voedsel- en voedingsmiddelenbehoefte van zowel huidige als toekomstige generaties, waarbij ook de ecologische systemen op aarde worden beschermd. Om gericht verbetermaatregelen te kunnen nemen in de toekomst, heeft het RIVM, in opdracht van het ministerie van IenM, de milieubelasting van de voedselconsumptie in Nederland geanalyseerd.

Boter, kaas en runderen
Voor de analyse zijn 168 voedingsproducten geselecteerd die samen ongeveer 80% van de milieubelasting veroorzaken. Er is gekeken naar de effecten van deze producten op klimaatverandering, landgebruik, waterverbruik, verzuring, vermesting en bodemuitputting. De grootste milieubelasting wordt gevormd door vlees (voornamelijk rundvlees), zuivel, kaas en de glastuinbouw. Groente- en fruitgewassen die in Nederland in de volle grond worden geteeld, hebben een relatief lage milieubelasting, evenals brood- en graanproducten. In de huidige analyse zijn aardappelproducten, noten en zaden en bewerkte producten nog buiten beschouwing gelaten, deze worden in een vervolgstudie in 2017 geanalyseerd.

Op naar een duurzaam voedselsysteem
Van de in Nederland geconsumeerde producten wordt gemiddeld 20 procent verspild. De verspilling vindt plaats in de gehele productie- en distributieketen maar is het grootst bij de consument. Voor de verduurzaming van het voedselsysteem in Nederland is een rol weggelegd voor zowel consumenten, als de overheid en de verschillende actoren in de voedselketen. Een verschuiving van dierlijke naar plantaardige voedselproducten is effectief voor bijna alle milieuaspecten.

Hindernissen

Om voort te planten leggen vissen lange afstanden af in zee, rivieren, meren en kanalen. In de afgelopen decennia zijn op die routes door de mens veel hindernissen gebouwd die vissen belemmeren in hun doen en laten. Denk hierbij aan sluizen, gemalen en dammen. Vistrappen of vispassages zijn ontworpen om vissen toch de ruimte te geven om te kunnen migreren.

Makkelijke prooi

Helaas is hiermee het probleem nog niet geheel opgelost. Vissen kunnen de vispassages heel goed vinden, waardoor veel vissen in de file staan om de oversteek te maken. Het gevolg is dat roofdieren de vispassages ook hebben ontdekt. Grote roofvissen en roofvogels zien de vispassages als een buffettafel en kunnen daar zichzelf tegoed doen aan diverse lekkernijen. Hierbij zijn vooral de jonge vissen de klos die juist de nieuwe generatie moeten vormen.

Viskorven

In het Noordzeekanaal worden daarom als oplossing voor de filedruk viskorven geplaatst door het Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Rijkswaterstaat. Een viskorf is een betonnen constructie met gaten en dient als een veilige plaats voor de jonge vissen om te wachten totdat ze verder kunnen zwemmen door de vispassage. Al eerder is bewezen dat het werkt, hopelijk gaat het in het Noordzeekanaal net zo goed!

Lees meer over vis als onderdeel van het Natuurlijk Kapitaal Voedsel.

Agriculture and biodiversity
In the past 500 years, over 300 vertebrate species have gone extinct, and many more are under threat of extinction. Biodiversity supports soil fertility, pollination and many other ecological services essential for human health. The decline of biodiversity has many causes; one of them is intensive agriculture and its associated land-use change. This study assesses the impact that global trade in crops has on the loss of biodiversity.  

Type of crop and species loss
A recent study that took into account 184 countries and 170 crops assessed the relationship between species loss and m² of cropland in each country. Wheat, rice and maize, which account for 40% of global cropland, contributed a matching 40% to global biodiversity impacts. However, other crops such as sugarcane, rubber, palm oil and coffee, were also responsible for high species loss, despite accounting for comparatively little global cropland. Therefore, the amount of land used for growing crops does not always correspond with the impact it has on biodiversity.

Domestic and imported impacts
The vast majority of estimated species loss (83%, or 4747 species) was due to agricultural land use for domestic consumption. The largest domestic impact occurs in populous and biodiversity-rich nations such as China, India and Brazil. Production for export accounts to 17% or 969 loss species. Industrialized countries often import their crops from developing countries in tropical regions, which experience habitat degradation and biodiversity loss in order to produce crops for export. 

Measures to protect biodiversity
Although some countries are reliant on imports due to limited land and resources, others such as Germany and France could reduce their impact on biodiversity by growing a larger share of crops domestically. Interventions in exporting countries such as Brazil's soy moratorium  also help to reduce impacts on biodiversity. Furthermore, the researchers suggest to extent product labelling and certifications schemes to include biodiversity impacts.

Wat ambieert deze Green Deal?
Green Deals zijn afspraken tussen de Rijksoverheid en andere partijen zoals bedrijven en maatschappelijke organisaties. De Green Deal helpt om duurzame plannen uit te voeren. De Green Deal ‘1.000 hectare Nieuwe Stedelijke Natuur', is getekend om stedelijke natuur duurzamer en met meer waarde voor de biodiversiteit te maken. Door natuurlijk groen in de stad te halen, verbeter je de kwaliteit van de leefomgeving en wordt de stad klimaatbestendiger. Deze Green Deal richt zich op het duurzaam ontwikkelen van 1.000 ha nieuwe stedelijke natuur in een periode van drie jaar.

Meer dan 40 gemeenten werken mee
De Green Deal ‘1.000 hectare Nieuwe Stedelijke Natuur' is een gezamenlijk project van NL Greenlabel, Regelink Ecologie & Landschap, De Vlinderstichting, Branchevereniging VHG, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), in samenwerking met het Ministerie van Economische Zaken en het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Samen met minimaal 40 gemeenten wordt gewerkt aan de ontwikkeling van 1.000 ha stedelijke natuur. Dit kan tijdelijke natuur zijn, maar ook blijvend in een (nieuwbouw) woonwijk, park, industrieterrein, kantoortuin, schooltuin etc.

Van strak gazon tot industrieterrein
Op allerlei plekken kan nieuwe stedelijke natuur ontstaan. Zo zijn er braakliggende percelen van gemeenten waar men ‘tijdelijke natuur' aanlegt en worden gebieden voor waterberging zo vormgegeven dat er een forse meerwaarde ontstaat voor wilde planten en dieren. Strakke gazons veranderen in bloemrijk grasland. Ook industrieterreinen kunnen bijdragen aan een groene infrastructuur en daarbij aantrekkelijker worden voor bedrijven om zich er te vestigen. Kortom er zijn veel mogelijkheden.

Teken het gebied op de kaart
Beheert u zelf een stuk land of heeft u een braakliggend terrein? Dan kunt u ook meedoen om Nederland groener en biodiverser te maken. De oppervlakte dient minimaal 1.000 m2 te zijn met een beschikbaarheid van minstens vijf jaar. De overige richtlijnen vindt u hier. Indien u voldoet aan de richtlijnen kunt u zich aanmelden en het gebied zelf intekenen op de kaart.

Carbon storage
A recently published article describes a UK study on carbon in soils. Soils are estimated to hold more carbon than stored in the whole atmosphere and all Earth's plants. This realization emphasizes the importance that soils should be carefully managed to retain soil carbon.

Going deeper
Most soil research focusses on the top 30 centimeters. This research wanted to go beyond this scope, by analyzing the percentage of carbon in soil samples up to 1 meter. The researchers took samples from 180 different sites representing different grassland types and three different ways of grassland management; intensive, extensive and intermediate.

Intensively managed grassland fields receive a large amount of fertilizer (100 kg nitrogen/ha/year), are heavily grazed by animals (2-3.5 or more livestock units/ha), are cut two or three times a year and have low plant diversity (10 species/m²). Extensively managed grassland fields receive less fertilizer (25 kg/ha/year), are lightly grazed (<1 livestock unit/ha), are cut once a year and have high plant diversity (average 21 species/m²). Intermediary managed fields receive 25-50 kg of fertilizer (nitrogen/ha/year), are grazed by 1.5  livestock units/ha, are cut once a year and have middling plant diversity (15 species/m²).

Results
Soil carbon concentrations decreased as management intensity increased, but intermediate management showed the largest amount of soil carbon. Total percentage of carbon in intermediate managed grassland was 10.7% greater than in intensively managed grassland and 7.8% greater than in extensively managed grassland. A higher percentage of carbon in intermediately managed grassland in comparison to extensively managed grassland is assigned to differences in soil bulk density, likely due to compaction and fertilizer application rates.

The researchers also found that 60% of the total amount of carbon in 1 meter is stored in the top 30 centimeters. They estimate that the stock of soil carbon up to 1 meter in the UK is 2097 Tg (1 Tg=1 million metric tons).

Natural Capital
Soil is an important natural capital and should be correctly managed to maximize the storage of carbon. The Atlas Natural Capital has many maps on carbon sequestration in soils. For example:

• Soil carbon stock
• Potential soil carbon stock if crop renewal measures are taken

Het RIVM ontwikkelt en beheert de Atlas Natuurlijk Kapitaal in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu en werkt hierbij samen met andere kennisinstituten. ANK geeft informatie over de aard en samenstelling van het natuurlijk kapitaal in Nederland en levert een bijdrage om duurzaam met ons natuurlijk kapitaal om te gaan. Bedrijven kunnen de website van ANK raadplegen voor achtergrondinformatie over het duurzaam benutten van natuurlijk kapitaal.

Gestandaardiseerd kader
De Natural Capital Coalition heeft het Natural Capital Protocol op 13 juli gelanceerd. De National Capital Coalition is een wereldwijde samenwerking van ruim 160 stakeholders, zoals bedrijven, overheden, universiteiten en non-profit organisaties. De Nederlandse ministeries van Economische Zaken en Buitenlandse Zaken stimuleren de ontwikkeling en toepassing van het protocol. Bij het testen van het protocol zijn ook andere Nederlandse stakeholders betrokken, zoals Vitens, Dow Chemicals, Arcadis, KPMG en het WNF.

Het protocol biedt de bedrijven een raamwerk om hun relaties met natuurlijk kapitaal (de voorraad natuurlijke hulpbronnen) inzichtelijk te maken, te meten en te waarderen. Doel van het protocol is het bedrijfsleven in staat te stellen zijn directe en indirecte interactie met natuurlijk kapitaal te beoordelen, beter te beheren en mee te nemen in bedrijfsbeslissingen.

Voor meer informatie zie:

Natural capital coalition

 

Uitheemse planten, dieren en micro-organismen komen door menselijk toedoen in Nederland terecht. Dat kan ongemerkt gaan, doordat plantenzaadjes en insecteneitjes in onze koffer meereizen. Het gebeurt ook actiever, bijvoorbeeld doordat mensen hun aquarium legen in de sloot of een niet langer gewenst exotisch huisdier loslaten in het park.

Er zijn nog veel meer van zulke invasieve exoten, de lijst wordt steeds langer. Ze voelen zich hier thuis en bij gebrek aan natuurlijke vijanden verdringen ze inheemse soorten. Dat vraagt om aandacht en actie.

Schade
Bij gebrek aan natuurlijke vijanden kunnen sommige van deze exoten inheemse soorten verdringen en de biodiversiteit verkleinen. Ook kunnen ze schade aanrichten aan onze gezondheid, in het waterbeheer en de landbouw.

Week van de invasieve exoten
De Week van de invasieve exoten (17 t/m 26 juni) vestigt de aandacht op het probleem en brengt mensen bij elkaar om aan oplossingen te werken.

In heel Nederland is tijdens de Week van alles te beleven, van het rooien van Amerikaanse vogelkers tot een boottocht met Tweede Kamerleden, plaatselijke politici en geïnteresseerden op de Loosdrechtse plassen om de effectiviteit van cabombabestrijding te bekijken. (De cabomba is een uit Midden- en Zuid-Amerika afkomstige, zeer snel groeiende plant, bij ons populair voor aquaria en vijvers.)

Bekijk op de speciale website het complete programma.

Europa
Ook in Brussel staat het onderwerp op de politieke agenda. De Europese Commissie werkt aan een lijst met circa 40 planten- en diersoorten, de Unielijst met ‘invasieve exoten van EU-belang'. De lidstaten zijn op basis van de Europese Verordening Invasieve Uitheemse Soorten verplicht de opmars van invasieve soorten aan te pakken, onder andere met import-, handels- en bezitverboden.

Wat is remote sensing?
Remote sensing is een techniek waarmee informatie wordt verkregen over een object zonder dat contact met het object gemaakt wordt. Dit gebeurt met name door sensoren die onder een vliegtuig hangen of in satellieten zitten. De sensoren meten allerlei gegevens van de grond waar ze overheen vliegen en komen zo tot informatie op een gedetailleerder niveau dan informatie van lokale meetstations. Met remote sensing kan je bijvoorbeeld meten hoe hoog de gebouwen in een stad zijn, maar ook details krijgen over hoe hoog bepaalde vegetatie is in landbouwgebied.

De data van het natuurlijk kapitaal
Remote sensing gegevens vormen een waardevolle toevoeging voor Atlas Natuurlijk Kapitaal. Remote sensing kan bijvoorbeeld ontbrekende informatie bieden over de locatie van individuele bomen wat vervolgens kan bijdragen aan modellen die de temperatuur in de stad schatten. In het onderzoek zijn zes thema's aangewezen waar remote sensing informatie een toegevoegde waarde heeft; vegetatie in stedelijk gebied, het hitte-eilandeffect, verharde oppervlaktes, daken in stedelijk gebied, bodemvocht en smalle vegetatiestroken in landbouwgebied.

Het stedelijk gebied
Voor de thema's vegetatie in stedelijk gebied, verharde oppervlaktes en daken wordt geconcludeerd dat de remote sensing techniek LiDAR (Light Detection and Ranging) de meest betrouwbare informatie geeft. LiDAR is een techniek die de hoogte van een oppervlak meet door laserpulsen naar het oppervlak te sturen en de weerkaatsing te registreren. Het hitte-eilandeffect wordt het best in kaart gebracht door temperatuur metingen van infraroodsensoren op vliegtuigen. Deze sensoren geven een hogere resolutie dan de infraroodsensoren op satellieten.

Smalle vegetatiestroken
Smalle vegetatiestroken in landbouwgebied, zoals heggen, zijn een belangrijke bron voor bestuivers van de landbouw gewassen. Het onderzoek concludeert dat luchtfoto's een belangrijke bron kunnen zijn om deze stroken in kaart te brengen. Luchtfoto's worden gemaakt door bijvoorbeeld overvliegende vliegtuigjes.

Conclusies van het onderzoek
Het potentieel voor remote sensing om meer data te verkrijgen over ecosysteemdiensten lijkt groot. Het rapport eindigt met een aantal suggesties om de huidige landgebruikskaarten te verbeteren door het toepassen van remote sensing data. De suggesties zijn vooral gericht op het testen van remote sensing data voor een aantal specifieke regio's, zoals in een aantal steden. Een andere test kan zich richten op diverse natuurgebieden, zoals bos, uiterwaarden en duinen.

Klimaatadaptatie binnen de gemeente
Het veranderende klimaat stelt gemeenten voor grote opgaven: hevige neerslag met kans op wateroverlast, meer hete dagen en langere perioden van droogte met gevolgen voor de economie, gezondheid en de kwaliteit van de leefomgeving. Gemeenten bereiden zich hierop voor met onder meer het terugdringen van verharding, het creëren van ruimte voor waterberging en de aanleg van groenblauwe structuren. Veel maatregelen voor klimaatadaptatie lenen zich uitstekend voor een combinatie met (stedelijke) natuur.

Aanknopingspunten voor gemeenten
Op 14 juni kunt u als gemeente in één middag een actueel overzicht krijgen van praktische aanknopingspunten om op een groene manier de klimaatproblematiek aan te pakken. Er worden pitches gehouden over kansen, hulpmiddelen en financieringsmogelijkheden voor gemeenten en er is een informatie markt met diverse inhoudelijke partijen. Zo wordt gepresenteerd hoe in Sint Michelsgestel duurzaam met water wordt omgegaan en het riool wordt ontlast door regenwater los te koppelen van het riool. En vanuit de gemeente Cuijk wordt de klimaatkansenkaart en de ‘tuinvergroeningsaktie' gepresenteerd.

De Atlassen presenteren…
De Atlas Natuurlijk Kapitaal (ANK) en de Atlas Leefomgeving (ALO) bieden u gerichte informatie met kaarten en praktijkvoorbeelden op gebied van ecosysteemdiensten en de leefomgeving. Ook kunt u alvast een kijkje nemen in de nieuwe Nationale Energie Atlas (NEA), die binnenkort gelanceerd wordt. Daarnaast kunt u bij onze stand ervaren hoe u eenvoudig een samenwerking met andere partijen aangaat in onze digitale samenwerkingsruimte (Social Office). We heten u van harte welkom bij onze stand en tijdens onze pitch.

Waar & wanneer:
Dinsdag 14 juni 2016 van 13.30 – 16.30 uur
De Gruyterfabriek, ‘s Hertogenbosch.
Aanmelden en meer informatie: info@bureauzet.nl

Wat is de HAS-award? 
Op 16 juni vindt de 4^e editie van de HAS-award plaats bij de HAS Hogeschool in Den Bosch. Er zijn drie categorieën: Jong talent, Duurzame samenwerking en Beroepsopdracht. In de categorie Jong talent zijn drie studenten genomineerd die eruit springen wat betreft visie, eigen stijl en innovatiezin. In de categorie Beroepsopdracht worden bedrijven in het zonnetje gezet die innovatieve en duurzame beroepsopdrachten aanbieden voor afstudeerstages. Ten slotte is het RIVM genomineerd in de categorie duurzame samenwerking, met het oog op de binding tussen onderwijs en praktijk.

Samenwerking HAS Hogeschool en RIVM.
De samenwerking met HAS Hogeschool kwam enkele jaren terug tot stand via de Provincie Noord-Brabant. Momenteel loopt er een onderzoeksproject met betrekking tot datavisualisatie en werken studenten met de Atlas Leefomgeving en de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Studenten vormen een mooie gebruikersgroep die functionaliteiten testen en inzicht geven in de behoeften van burgers. Momenteel is de rol van studenten vooral groot binnen de Atlas Leefomgeving. "Studenten zijn heel praktisch en werken meestal snel. Het RIVM en de HAS vullen elkaar mooi aan.", aldus Brigit Staatsen van het RIVM.

Intentieverklaring
Op 31 maart tekenden een aantal partijen een intentieverklaring om in de toekomst duurzaam te gaan samenwerken binnen het thema milieu & gezondheid: Het RIVM, de Provincie Noord-Brabant, HAS Hogeschool, Avans Hogeschool en FontysHogescholen. "We willen de webatlassen gezamenlijk verder ontwikkelen, testen en verbeteren. We richten ons daarbij op de techniek: bijvoorbeeld het bouwen van een app, maar ook op de inhoud: hoe kan de data ingezet kan worden in het onderwijs."

Stem op je favoriet! 
Tot 16 juni kun je stemmen op je favoriet binnen elke categorie en mee bepalen wie de felbegeerde HAS-award wint. Help ons de samenwerking nog verder uit te bouwen door te stemmen op het RIVM!

Ontwikkeling
Oude kleren aan en hop naar buiten. Wie is er niet opgegroeid met uren buiten struinen met vriendjes en vriendinnetjes? Voetballen, over slootjes springen en doen alsof je kunt vliegen terwijl je zo hoog mogelijk probeert te schommelen. Buitenspelen is volgens Jantje Beton onmisbaar voor de ontwikkeling van kinderen. Een scala aan ontwikkelpunten worden gekoppeld aan buitenspelen. Denk hierbij aan sociale vaardigheden opdoen, leerprestaties bevorderen, maar ook vriendschappen sluiten en motorische vaardigheden stimuleren.

Basis voor de toekomst
Door veel  buiten te spelen als kind wordt een goede basis gelegd voor een gezond leven als volwassene. Steeds minder kinderen spelen buiten en daarnaast speelt overgewicht al bij 15% van de kinderen een rol. Door bewegen is overgewicht tegen te gaan. Daarom is spelenderwijs bewegen heel belangrijk voor kinderen. In de buurt moeten natuurlijk wel mogelijkheden zijn om te kunnen bewegen.

Informatie & Kaarten
In de Atlas Leefomgeving zijn twee kaarten beschikbaar waarmee kan worden afgeleid waar in Nederland je goed kan buitenspelen. De kaart gebruik speelruimte toont met hoeveel kinderen de beschikbare speelruimte moeten worden gedeeld. De kaart openbaar groen bij woningen toont hoeveel groen er in de buurt is om in te spelen.

Naast de kaarten in de Atlas Leefomgeving is in de Atlas Natuurlijk Kapitaal het recreatieaanbod voor fietsen en voor wandelen in een groene omgeving beschikbaar. Beide kaarten geven aan waar mooie recreatieplaatsen zijn waar je zowel als kind als volwassene lekker buiten kan spelen.

Meer informatie?
Op de Atlas Leefomgeving is onder het thema Groen > Speelruimte meer informatie te vinden over wat buitenspelen betekent voor de gezondheid. Hier is ook meer informatie te vinden over het beleid op het gebied van speelruimtes en wat men zelf kan doen om meer speelruimtes te creëren in de wijk. Op de Atlas Natuurlijk Kapitaal is onder het thema Groene recreatie meer informatie te vinden over groene ruimtes in de (stedelijke) omgeving. Hier is ook meer informatie te vinden over het duurzame belang van groene recreatie en praktijkvoorbeelden.

The conference brought together scientist and policymakers from cities and member states from all over Europe to show the developments of nature based solutions at city level, and the potential of the use of spatially explicit data on this subject. To underpin this at the end of the day, several parties including municipalities, ministries and commercial companies, signed a City Deal to ensure that the values of green and blue are more explicitly taken into account with policy- and decision-making in urban challenges. 

The day opened with a passionate speech of mr. Bart Krol, vice governor of the province of Utrecht. Mr. Krol emphasized the importance of green infrastructure in the city of Utrecht for it's economic development. A green and healthy city is good for attracting business and highly educated inhabitants. Following this mr. André vd Zande (director general of RIVM), and mr. Olaf Cornielje (deputy director of the sustainability department of IenM) discussed the relevance of green in the city, the national policies on this, and the relation with the circular economy.

 

Photo:The city of Utrecht, already integrating green and blue into the urban area.

 

Photo: Mr Delgado Rosa

Mr Delgado Rosa, the Director for Natural Capital in DG Environment, of the European Commission, discussed the connection between several policy areas including the EU Urban Agenda, the research agenda on Nature Based Solutions, circular economy, and the Biodiversity Strategy. He, among other lessons, shared the knowledge that increasing nature in the urban area stimulates social inclusion. 

Several case studies show how natural capital can contribute to an attractive, green and sustainable city with a high quality of life, and how this can be implemented in the spatial planning of cities.

Photo: Mrs. Claudia Alzetta presenting the Padova, Italy, case study (L) and Robert de Graaff presenting the next step in urban development (R)

Photo: Joachim Maes of the Joint Research Centre, presented the conclusions and lessons learned.

The conference marked the release of the report on Urban Ecosystems, the 4^th report on Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services (MAES). On behalf of the research group, Joachim Maes of the Joint Research Centre, presented the conclusions and lessons learned.  The report will soon be published on this webpage.

Photo: Lunch

After some actual food for thought, breakout sessions were facilitated. The sessions allowed participants to actively join the discussion on topics such as governance barriers, mapping and assessing at city level (with the QUICKscan software tool), the relevance of green infrastructure for health, circular economy and natural capital, improving decision support tools for nature based solutions in cities and innovative governance and finance for green urban infrastructure.

Photo: participants workshops

As the end of the day grew near, the conclusions of the breakout sessions were shared with everyone during a plenary session. Convinced of the need to apply nature based solutions in the urban area, the day concluded with the signing of a City Deal by a number of Dutch cities, ministries, knowledge institutes and private companies! There was a lot of interest to explore whether such a cooperation might be relevant at a European level. So… to be continued!

The presentations and a report of the conference will soon be published on this website.

 

 

The signing has taken place at the European conference "Evidence-based policy making for sustainable cities' in Utrecht. During this conference organized by the Ministry of Infrastructure and the Environment, the Municipality of Utrecht and the RIVM the European Commission presented an assessment framework that cities could use to consider the value of ecosystems in urban development.

"We know we have to cherish our natural capital: water, soil and air are the basis for our existence and for our economy.  Green areas and water in the city play an important role in adapting to climate change. It cools and absorbs excess (rain) water," said Director-General André van der Zande of National Institute for Public Health and the Environment (RIVM)." We are making progress to actually quantify the value of ecosystems. With this City Deal the Netherlands is taking the initiative."

Within the collaboration communities, private parties and knowledge institutes share user experiences and new knowledge to better match the Atlas Natural Capital (ANK) to the needs of the practice. RIVM manages the website ANK where the natural capital of Netherlands is presented in a large number of maps and assessment tools for decision-making and planning will soon be added.

TEEB City Tool
The City deal also aims to integrate the TEEB city tool, a tool to measure green and blue in the city, into the ANK and to further refine the tool with location specific data. Thus, for municipalities and their residents it will become clear how natural capital can contribute to a sustainable and healthy city. It strengthens the cooperation between spatial planners, hydrologists, civil engineers, ecologists, environmental and health experts in planning processes.

The City deal was drawn up at the initiative of the municipalities of Amersfoort, Apeldoorn, The Hague, Dordrecht, Haarlem, Rotterdam and Utrecht. Among the partners are besides RIVM, Amsterdam University of Applied Sciences, University of Groningen.

The principals of the TEEB city tool and ANK, respectively the Ministry of Economic Affairs and the Ministry of Infrastructure and the Environment support this deal. Private parties such as the trade association VHG (umbrella organization for gardeners), the Cooperative of Civil Cooperatives and platforms (DCS), the Dutch Association of Garden and Landscape Architects (NVTL) and the consultancy TAUW have also signed the deal.

23 mei start alweer de 10e editie van de GeoWeek waarin leerlingen tussen de 10 en 15 jaar op expeditie gaan. In deze week ontdekken zij samen met geo-professionals de praktijk van het vak. Ruim 4400 leerlingen doen mee, een record!

Duurzaam bodembeheer
Twee schoolklassen gaan op 24 mei op expeditie bij het RIVM. Daar krijgen zij een korte uitleg waarom de bodem zo van waarde is. Zij krijgen inzicht in wat voor diensten de bodem hen levert en wat grondwater nou eigenlijk is. Natuurlijk gaan ze ook zelf aan de slag.

Boren in RIVM bodem
Leerlingen onderzoeken grondwater en bodemleven. Hiervoor worden o.a. plaggen grond uitgestoken, peilbuizen geplaatst en grondwater opgepompt. In de plag worden wormen geteld. Dit geeft een indicatie van de gezondheid van de bodem. De zuurgraad van het grondwater wordt vergeleken met die van cola en citroensap. Ook worden de leerlingen uitgedaagd voor een wedstrijdje grondboren. Wie kan het snelste tot één meter diepte boren! Daarmee is natuurlijk een leuke prijs te winnen.

GEOweek
Tijdens de GeoWeek gaan leerlingen in heel Nederland op bedrijfsbezoek, veldwerk of krijgen een gastles van professionals van ruim 50 bedrijven uit de bodem-, water-, en geo-informatiesector. Zo maken de leerlingen al op jonge leeftijd kennis met toekomstmogelijkheden van het werkveld. Dit is nodig om in de behoefte van technisch geschoolde geografen op langere termijn te voorzien, aldus het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG). De GeoWeek is van 23 t/m 27 mei.  

Deze studie biedt onderbouwende informatie en operationele handvatten om verantwoorde keuzes te maken. Download Alterra rapport Groene daken Tilburg

Voordelen van groene daken
Groene daken zijn multifunctioneel, waardoor ze meerdere voordelen tegelijk kunnen opleveren. Bijvoorbeeld reductie van hittestress op warme dagen en een langere levensduur dan traditionele dakbedekking op platte daken. Ook dragen groene daken bij aan een bijzondere uitstraling van gebouwen en aan de leefbaarheid in de stad. Ervaringen bij bijvoorbeeld ziekenhuizen laten zien dat uitzicht op groene daken bijdraagt aan stressvermindering en een sneller herstel van patiënten. Groene daken hebben dan ook eigenschappen die bijdragen aan duurzaamheid in brede zin.

Operationele handvatten voor gemeenten
Of groene daken de beste optie zijn om de leefbaarheid in steden te vergroten en in hoeverre ze ook werkelijk bijdragen aan bijvoorbeeld klimaatadaptatie hangt af van het soort groendak en de lokale omstandigheden. Dit is voor Tilburg uitgezocht in fase 1 van het onderzoek, waarin operationele handvatten zijn ontwikkeld om een beter inzicht te krijgen in de mogelijkheden van groene daken. Hier kunnen ook andere gemeenten gebruik van maken. Verder is in samenwerking met Deltares een verkenning uitgevoerd naar het effect van groene daken op waterberging in de stad.

Fase 1 onderzoek
De Tilburgse wethouder Mario Jacobs (Groen, Natuur, Water & Landschap) is enthousiast over de uitkomsten van de rapportage van fase 1: "Eind januari hebben we het plan van aanpak klimaat-adaptatie voor Tilburg vastgesteld. Hierin zijn groene daken als kans benoemd. Dit rapport geeft ons een goed inzicht in de mogelijkheden en de potentiële locaties. Het is een solide basis om gericht te onderzoeken waar in Tilburg de kansen liggen, hoe we die snel kunnen pakken en wat het oplevert."

Vervolgonderzoek (fase 2)
Deze vraag wordt door Alterra in het vervolgonderzoek (fase 2) uitgewerkt. Potentiële locaties voor groene daken worden in beeld gebracht en het effect op de beleidsopgaven wordt onderzocht. Ook wordt gekeken naar de motieven van actoren om een groen dak aan te leggen. Eind 2016 zal dit leiden tot een integraal eindbeeld van concrete mogelijkheden voor groene daken in Tilburg. Hier zal de gemeente Tilburg actief mee aan de slag gaan!

Voor meer informatie: Hans Gerritsen (RWS WVL), e-mail hans.gerritsen@rws.nl
en Kees Hendriks (Alterra), e-mail kees.hendriks@wur.nl

 

Sustainable farming

Several studies focus on practical solutions to support sustainable farming. This is done in accordance with the Common Agricultural Policy introduced by the EU. Last week, the results of a study carried out in 2011, where researchers in England had three goals, were published. The first aim focused on the influence of the number and diversity of grassland species on the presence of pollinators (insects). In this approach, the influence of management of the pasture was also investigated. The second aim focused on which grassland species has the biggest effect on the presence and diversity of the pollinators. The final goal of this research was to study the influence of an increase in grassland species on pollination and crop yield.

Results

By comparing the number and diversity of grassland species and pollinators on 10 mixed farms in the southwest of England, and by comparing the same parameters in a controlled field study, the researchers arrived at the following conclusions.

Both studies (on the farms and in the controlled area) showed an increase in the functional diversity of the pollinators with increasing grassland species. Next to this, the farm study showed an increase in the number of insects.

The type of management that was used on the grassland (cattle grazing or cutting) does not seem to have an influence on the presence of pollinators. This was likely due to the surrounding areas providing enough refuge for insects during cutting.

An important species that should be included in a grassland seed mix is chicory (Cichorium intybus). This study identified chicory as a species that increases the amount of pollinators that are present in the field, captures nutrients and sheep that eat the flower have a healthy body mass. Dandelions (Taraxacum sp.) and creeping thistle (Cirsium arvense) also attract more pollinators, but do not have any additional value for the cattle and crop yield.

Big strawberries

An increase in grassland species in agricultural areas (and therefore also pollinators) can have a positive impact on crop yields, as this study shows for strawberry (Fragaria x ananassa). For the purpose of this study, strawberries were planted at the edge of the farm fields. Increasing grassland species diversity resulted in an increase in weight and quality of the strawberries. Additionally, the amount of seeds in the red campion (Silene dioica), which was also planted especially for this study, increased with a greater amount of grassland species. The study did not show any changes in the growth of the, likewise studied, broad bean (Vicia faba). This seems to be due to the large foraging area (larger than the farms) of the main pollinators of the broad bean.

This study shows that increasing grassland species diversity can make your grass greener than your neighbours'. Check out the map to find where agricultural land can potentially lead to more pollinators in the Netherlands.

Field study on wildlife-friendly farming.
Wildlife-friendly farming compels farming practices that promote ecosystem services such as pollination and natural pest control. Pollinators and other insects are attracted by patches of nesting and foraging habitats with a variety of grasses and wildflowers. In a recent field study on agricultural land in Buckinghamshire (England), 3% (ELS: Entry Level Stewardship) or 8% (ELSX) of the arable land was transformed into wildlife habitat for these organisms and compared to the situation without natural habitat (BAU, business as usual).

Comparison of crop yields.  
Yield of the three rotating crop types, wheat, oilseed rape and field beans was measured in 56 fields for 5 years (2006-2011) on farmland situated in Buckinghamshire (Central England). Each field was subject to the ELS treatment, the ESLX treatment or business as usual conditions (BAU). Average yields of wheat and oilseed rape were slightly higher with BAU farming, owing to a larger proportion of cropland. However, the loss of monetary value was counterbalanced by an increased yield of beans by 25% (ELS) and 35% (ELSX).

Bees and ground beetles.
Honeybees and bumblebees are important pollinators of oilseed rape and field beans. Between 2007 and 2010, the abundance and diversity of bee species was recorded in the fields for each treatment (ELS, ELSX and BAU). Ground beetles are important natural enemies of economically damaging crop pests, such as bean weevil. These were counted in 2008, using pitfall traps. Results showed that abundance and species richness of bees was significantly higher in ELSX compared with either ELS or BAU. Also abundance of predatory ground beetles was higher in ELSX fields.

The economic impact per scenario.
The average yield for all crops (wheat, oilseed rape and beans) in the cropped area was significantly enhanced by creation of wildlife habitats in fields with ELS and ELSX treatments. However, taking into account the loss of cropped area (3% and 8 %) for these two treatments, the overall net yield was similar to the BAU fields. This study shows that over a 5-year crop rotation, wildlife-friendly farming enhances biodiversity and at the same time can be economically viable.

 

Life underground
The numbers and activities of all soil organisms (bacteria, protozoa, nematodes, mites, springtails, worms and fungi) are important for the fertility and structure of the soil and even for the quality of the landscape. Within the soil, these organisms are continuously working to break down organic compounds into CO₂, water, nitrogen and other elements. These processes are named decomposition and mineralization. Vascular plants and microorganisms use these released mineral components for their production of new living biomass.

A new perspective
A food web can be seen as a network of prey-predator relationships between different groups of organisms. Traditionally, such a web is described in terms of species, but this can also be done by traits, like the average size of one species. The latter approach has advantages and offers a new perspective in food web modelling. The ratio between the numbers and the sizes (weights) can be calculated for all soil organisms and this ratio of individuals in a food web determines the stability of the system. The developed model determines the stability of the ecosystem in the soil based on the ratio between predators and preys. Through this model and additional information on species inventory, the total energy flux in a soil food web was estimated.    

The scan of the soil
The model of the energy flux was applied to develop a countrywide scan for soil quality (see figure 1). This metabolic scan of the soil maps out the natural soil fertility based on the amount of nutrients that are converted from biomass and organic matter. The scan can be a useful indicator for sustainable management of the soil, by quantifying soil fertility in a transparent way. This opens up the pathway to more sustainable management of soil and landscape. 

 

Challenges for ecosystem accounting
The central topic of his thesis is the operationalization and the application of ecosystem accounting. Ecosystem accounting is a systematic approach to measure and monitor ecosystems, ecosystem services and their contribution to human and economic activity. One of the main challenges for ecosystem accounting is the applicability of spatial models for ecosystem services and biodiversity. The thesis empirically assesses how spatial models for ecosystem services and biodiversity can be applied in the context of ecosystem accounting, management and conservation.

Ecosystem services and biodiversity in Limburg
The province of Limburg provided a suitable case study area to test various spatial methods. Limburg is situated in the south-eastern part of the Netherlands and is renowned for its attractive hilly landscape. In this study eight ecosystem services have been modeled which include; drinking water extraction, crop production, fodder production, air quality regulation, carbon sequestration, cycling recreation, nature tourism and hunting. Using the System of National Accounts (SNA), the modeled monetary value of ecosystem services for Limburg was around €112 million in 2010 with an average value of €508 per hectare. 

The role of biodiversity in ecosystem accounting
Measuring and monitoring of biodiversity is necessary to acquire comprehensive ecosystem accounts. The challenge is to assess which set of indicators can be included in a biodiversity account. For Limburg province spatial variation between different species groups is large, which implies that multiple species groups should be considered. To comprehensively include biodiversity in ecosystem accounts, a variety of different biodiversity indicators need to be included.

Policy purpose of ecosystem accounting
Integrated information from ecosystem accounting on both ecosystem services and biodiversity could be used for decisions on conservation and land management. Ecosystem services are increasingly considered alongside biodiversity in spatial conservation assessments. This study shows that including ecosystem services to cost effectively expand conservation networks can simultaneously encourage biodiversity conservation.

The PhD thesis can be found here.

 

 

 

Bewoners van steden gebruiken steeds vaker braakliggende grond om met buurtgenoten groente te verbouwen. Net als de traditionelere volkstuintjes kunnen deze niet-commerciële ‘buurtmoestuinen' gezondheidsproblemen helpen voorkomen. Wel is het belangrijk dat de risico's door eventuele bodem- en luchtverontreiniging tot een minimum worden beperkt.

Bijdragen aan de gezondheid van bewoners
Buurtmoestuinen (stadslandbouw) kunnen bijdragen aan de gezondheid van bewoners en de kwaliteit van de leefomgeving. Door in deze moestuinen te werken bewegen mensen meer en eten ze meer zelfgekweekte groente en fruit. Er zijn ook aanwijzingen dat stress afneemt en (meer) sociale contacten in de buurt ontstaan. Dat blijkt uit onderzoek door het RIVM.

Verbinding tussen gezondheid en leefomgeving
Buurtmoestuinen sluiten aan bij de trend om in steden meer groen en parken aan te leggen. Ook passen ze in de trend om meer biologische, lokaal geproduceerde producten te eten. Hetzelfde geldt voor de behoefte aan meer betrokkenheid bij de eigen woonomgeving. Via de buurtmoestuinen kan bovendien een verbinding worden gelegd tussen beleid voor gezondheid en beleid voor de leefomgeving. Dit helpt om maatschappelijke vraagstukken aan te pakken zoals gezond ouder worden.

Onderzoek
Deze positieve effecten komen naar voren in een literatuuronderzoek van het RIVM. De bevindingen worden onder andere gebruikt voor onderzoek naar moestuinen in verschillende Europese landen. Het onderzoek geeft ook per gezondheidseffect aan met welke indicatoren deze gemeten kunnen worden. Aanbevolen wordt om dit op consistente wijze te doen om bevindingen internationaal te kunnen vergelijken en duidelijk te krijgen of buurtmoestuinen daadwerkelijk helpen om de leefbaarheid, en daarmee de gezondheid, in de stad te verbeteren.

De inspirerende omgeving van het LEF Future Center in Utrecht droeg ongetwijfeld bij aan de geanimeerde sfeer. Maar dat was niet de enige reden dat er creativiteit, energie en openheid in de lucht hing. De inspiratie kwam ook van sprekers en deelnemers – alle aanwezigen waren doordrongen van de urgentie van een nieuwe omgang met ons natuurlijk kapitaal.

"Natuurlijk kapitaal is belangrijk, er goed mee omgaan ook. Daarvoor moet je weten wat er is en waar. Dat is waar de ANK voor is bedoeld. Ik hoop dat overheden, burgers en bedrijven in de toekomst veel gebruik zullen maken van de ANK."
Zo verwoordde Hannie Vlug, directeur Duurzaamheid van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, het belang van de ANK.

Bruikbare info
Samen met Hannie Vlug, namen directeur-generaal van het RIVM André van der Zande en Vitens manager Jelle Hannema de opening voor hun rekening. Ze brachten verschillende onderwerpen ter sprake, zoals de verhouding van de ANK tot de Laan van de Leefomgeving, voorbeelden van de rol die natuurlijke bronnen en mechanismes spelen in verschillende sectoren, en de urgentie van een verduurzaming van het gebruik van natuurlijk kapitaal, ook in stedelijk gebied. Van der Zande: "Het gaat vaak om afwegingen. Economen weten heel goed hoe dat moet. Vanuit de ecologie willen we gelijkwaardige, transparante en voor mensen begrijpelijke afwegingstools gaan maken. Daar heb je een basis voor nodig, data, weten wat er is. De basis leggen we vandaag met de lancering van de ANK, maar de raket moet ook nog ergens naar toe. De cocreatie moet nu van start gaan, in nauwe samenwerking, dialoog en interactie. Met 140 kaarten is veel informatie beschikbaar, maar hoe staat het met de bruikbaarheid? Daar moeten we samen aan werken."

GO!
Vervolgens telde de volle zaal gezamenlijk af tot de climax: de lancering van de website met de symbolische druk op de knop. Na dit ‘GO!' kregen de aanwezigen goede wensen mee voor de rest van de dag: creativiteit en innovatiekracht (Vlug), de kracht en magie van de verbinding van al deze mensen bij elkaar (Van der Zande) en gezamenlijk inspiratie (Hannema).

Pitches
De middag stond verder in het teken van het intensieve werk in de werkateliers. Afsluitend presenteerden de ateliertrekkers de resultaten in korte pitches.

Pathogenen

Schadelijke organismen blijken in de bodem een grotere rol te spelen dan gedacht. Deze komen altijd in de bodem voor, maar zijn extra sterk aanwezig als er slechts één plantensoort (monocultuur) groeit. In biodiverse gebieden blijven de pathogenenconcentraties lager, onder meer omdat bepaalde planten goed groeien op de ziekmakers van andere planten. Met een algemeen positief effect tot gevolg.

Gedrag planten

Het succes van biodiverse gebieden wordt al geruime tijd verklaard met het idee dat de wortels van verschillende planten ieder hun eigen territorium claimen, vooral in de diepte, zodat deze voldoende voedingsstoffen binnen krijgen. Janneke Raveneks onderzoek, promovenda Radboud Universiteit, laat juist zien dat de verschillende wortels zich hetzelfde gedragen en zich op dezelfde plek in de bodem bevinden.

Het geheim van biodiversiteit zit in de wortels

Zowel in de landbouw als in de natuur geldt: hoe meer plantensoorten er in een ecosysteem voorkomen, hoe beter het functioneert. Als een van de eersten zocht ecoloog Janneke Raveneks de verklaring daarvoor onder de grond, in de wortels. Ze promoveerde  op 1 september aan de Radboud Universiteit op onderzoek dat ze uitvoerde binnen het Institute for Water and Wetland Research (IWWR).

In een kamerbrief en de Tussenbalans Groene Groei 2015 laten de ministers van Economische Zaken, Infrastructuur en Milieu en Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer weten wat de resultaten zijn van twee jaar Groene Groei-beleid. Uit de derde Monitor Duurzaam Nederland (CBS, 2014) blijkt dat alle emissies en het verbruik van grondstoffen zijn afgenomen bij een toenemende Nederlandse productie.

Nog niet op alle terreinen is er positief nieuws te melden. De luchtvervuiling zorgt voor gezondheidsrisico's; het gebruik van grondstoffen, vooral uit het buitenland, ligt te hoog. Ook de biodiversiteit staat onder druk, er is veel voedselverspilling en er gaan nutriënten verloren via uitspoeling van mest, etc. Het kabinet zal daarom de ingeslagen weg van het Groene Groei-beleid vervolgen en proberen zowel nationaal als internationaal te werken aan ontkoppeling van de economie en het natuurlijk kapitaal aldus het kabinet. Met de ontkoppeling wordt hier bedoeld dat economische groei niet moet leiden tot negatieve gevolgen, zoals afname, voor het natuurlijk kapitaal.

Resultaten van een onderzoek in Berlijn toont aan dat bewoners met uitzicht op veel en gevarieerd groen een significant lager gehalte van het stress hormoon cortisol hebben. Ook hebben deelnemers aan het onderzoek die regelmatig een wandelpad in een natuurlijke omgeving gebruikten een lager cortisol gehalte dan deelnemers die minder vaak dit wandelpad gebruiken.

Het onderzoek betreft de relatie van groen en gezondheid uit twee wijken in Berlijn.
Onderzocht is de hoeveelheid groen, de diversiteit aan groen en het uitzicht op groen in relatie tot de ervaren gezondheid en welbevinden. Dat meldt Science for environment policy.

Methode
In het haar van 32 deelnemers van het onderzoek is het gehalte aan cortisol, een stress hormoon, bepaald. Onderzoek in het verleden toonde de relatie aan van het gehalte van cortisol in bloed met depressie en psychische stress.
De onderzoekers veronderstelden dat de vanuit de woning zichtbare hoeveelheid en de variatie aan groen in relatie staat met gezondheid. Tevens veronderstelden de onderzoekers dat het regelmatig gebruik maken van publiek groen de gezondheid bevordert.

Source: Honold, J., Lakes, T., Beyer, R. & van der Meer, E. (2015). Restoration in Urban Spaces: nature Views From Home, Greenways, and Public Parks. Environment and Behavior. 1-30. DOI: 10.1177/

Stadslandbouw op daken (dakakkers) wordt steeds populairder. Een recent onderzoek naar dakakkers in Barcelona toont uiteenlopende inzichten.
De resultaten van deze studie tonen aan dat pilot projecten een belangrijke bijdrage leveren om inzicht te krijgen in de haalbaarheid om dakakkers toe te passen in de stad. Daarnaast wordt de potentie van dakakkers aangetoond bij ruimtelijke planning en ontwikkeling van de stad.
Deze inzichten leveren belangrijke aanbevelingen voor de ontwikkeling van het landbouwbeleid voor de 21e eeuw, zoals het inpassen van voedselproductie op daken bij ruimtelijke ontwikkeling.

De Europese Commissie heeft een nieuw verslag goedgekeurd waarin het meest volledige beeld ooit van de "stand van de natuur in de EU" wordt gegeven. Uit de bevindingen blijkt dat de staat van instandhouding van het merendeel van de vogels veilig is en dat het met sommige soorten en habitats beter gaat. Gerichte instandhoudingsmaatregelen hebben succes geboekt, maar er zijn veel meer inspanningen nodig om de situatie aanzienlijk te verbeteren. Dit laat de Europese Commissie weten in haar persbericht op 20 mei 2015.

Input EU-biodiversiteitsstrategie
Het verslag over de stand van de natuur in de EU wordt onderbouwd door een gedetailleerder technisch verslag van het Europees Milieuagentschap (EEA), waarin ook landspecifieke gegevens zijn opgenomen. De twee verslagen dienen als input voor de komende tussentijdse evaluatie van de EU-biodiversiteitsstrategie. 

De bedreigingen
De belangrijkste bedreigingen die voor habitats zijn vastgesteld, zijn bepaalde landbouwpraktijken (inclusief veranderingen in de teeltwijze, overbeweiding, stopzetting van beweidingssystemen, bemesting en bestrijdingsmiddelen) en door de mens veroorzaakte "wijzigingen van natuurlijke omstandigheden" (meestal hydrologische veranderingen).

Stand van zaken wilde vogels
Wat vogels betreft, wordt in het rapport geconcludeerd dat meer dan de helft van alle beoordeelde wilde vogelsoorten (52 %) zich in veilige staat van instandhouding bevindt. Ongeveer 17 % van de soorten wordt echter nog steeds bedreigd en nog eens 15 % is gevoelig, afnemend of uitgedund. Dit betreft ook vroeger algemeen in landbouwgebieden voorkomende soorten zoals de veldleeuwerik (Alauda arvensis), en de grutto (Limosa limosa).
Van de andere diersoorten, die krachtens de habitatrichtlijn worden beschermd, heeft bijna een kwart (23 %) een gunstige beoordeling. Maar meer dan de helft (60 %) bevindt zich nog steeds in een ongunstige staat van instandhouding (waarbij 42 % als ongunstig-ontoereikend en 18 % als ongunstig-slecht wordt beschouwd). Graslanden, wetlands en duinhabitats geven in het bijzonder aanleiding tot zorg.

Stand van zaken habitats
Typen habitats blijken over het geheel genomen in een slechtere staat van instandhouding te zijn en een negatievere trend te vertonen dan soorten, want slechts 16 % van de beoordelingen van habitats zijn gunstig. De overgrote meerderheid van de habitats bevindt zich in een ongunstige staat van instandhouding, waarbij 47 % van de beoordelingen ongunstig-ontoereikend en 30 % ongunstig-slecht is.

Achtergrond
Om de zes jaar brengen de lidstaten verslag uit over de staat van instandhouding van soorten en typen habitats die door de EU-richtlijnen worden beschermd. Het verslag heeft betrekking op alle in het wild levende vogelsoorten (circa 450), 231 typen habitats en meer dan 1200 andere soorten die voor de EU van belang zijn.

Criteria voor meten natuurlijk kapitaal
RIVM publiceert beoordelingscriteria voor het meten van natuurlijk kapitaal en ecosysteemdiensten (ESD) in de bodem. De bodem vormt een fundament voor vele ESD, zoals een goede agrarische productie, natuurlijke bodemreiniging van milieubelastende stoffen, en bijdragen aan een oplossing van klimaatverandering. Voor een praktisch en degelijk meetinstrument is een set met biologische, chemische en fysische indicatoren nodig

Een indicatorsysteem voor ecosysteemdiensten van de bodem:
Ecosysteemdiensten en natuurlijk kapitaal van de bodem kunnen gemeten worden met een brede set indicatoren. Een karakteristieke set bestaat uit biologische bodemindicatoren, abiotische bodemindicatoren en systeemgerichte indicatoren. Een aantal chemische en biologische bodemindicatoren is eerder toegepast in het Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit. Om ecosysteemdiensten te beoordelen zijn ook fysische en systeemgerichte indicatoren nodig.
Dit rapport is de uitkomst van een multicriteria-analyse waarin de bruikbaarheid van indicatoren voor toepassing in een meetnet werd geschat door twaalf deskundigen in de bodemkunde, de bodemecologie en het agrarische bodemadvies.

Betere benutting van de ecosysteemdiensten van de bodem
De indicatoren zijn ook bruikbaar voor metingen van het Natuurlijk Kapitaal van de bodem en om praktische instrumenten te ontwerpen waarmee het lokale bodembeheer en de gebiedsinrichting ondersteund kunnen worden. Dit leidt tot een betere benutting van de ecosysteemdiensten van de bodem.

Het rapport: Een indicatorsysteem voor ecosysteemdiensten van de bodem: Life support functions revisited

Ank helpt bodemprofessional
ANK helpt u om inzicht te krijgen welke waarde(n) de bodem waar heeft. Zo is in ANK nu al informatie beschikbaar over de bodemvruchtbaarheid in relatie tot landbouw, het waterbergend vermogen en koolstofvastlegging in de bodem.

Bijvoorbeeld " Waterbergend vermogen van de ondergrond"
Deze kaart geeft u informatie op basis waarvan u een besluit kunt nemen over het nut en de noodzaak van het afkoppelen van regenwater. Bovendien kunt u op basis van de kaart een inschatting maken of hiervoor nog aanvullende acties nodig zijn, zoals de aanleg van een infiltratievoorziening. Dit laatste is vooral relevant in gebieden waar het waterbergend vermogen van de ondergrond beperkt is.

ANK voor informatie voor duurzamer omgaan met natuurlijk kapitaal
Atlas natuurlijk kapitaal brengt informatie bij elkaar zodat wij duurzamer kunnen omgaan met ons natuurlijk kapitaal. De informatie is bruikbaar voor lokale overheden, waterbeheerders en gebiedsontwikkelaars om duurzame besluitvorming mogelijk te maken. ANK biedt informatie over verschillende ecosystemen, hun kwaliteit, én hun capaciteit om ecosysteemdiensten te leveren.
Deze informatie wordt veelal in de vorm van kaarten gepresenteerd maar ook via toelichtende teksten en praktijkvoorbeelden.

Europese Biodiversiteitstrategie
De Atlas Natuurlijk Kapitaal is een uitwerking van de EU-Biodiversiteitsstrategie. De Europese Commissie heeft de lidstaten gevraagd om te rapporteren over de staat van de ecosystemen en de mate waarin zij in staat zijn om ecosysteemdiensten te leveren. In Nederland zijn de doelstellingen van de Europese Biodiversiteitstrategie (onder andere) vertaald in de Uitvoeringsagenda Natuurlijk Kapitaal. Hierin wordt de Atlas Natuurlijk Kapitaal als één van de acties genoemd.

ANK is groeimodel
In de toekomst is ANK ook bruikbaar voor het bedrijfsleven, burgers en is een rapportage aan de Europese Unie over de toestand van onze ecosysteemdiensten (No Net Loss) mogelijk. De Atlas Natuurlijk Kapitaal is dan ook een groeimodel wat verder wordt ontwikkeld.
Op dit moment zijn al ruim 133 kaarten geïdentificeerd in relatie tot bodem, grondwater of de diepe ondergrond. Een kleine 25 van deze kaarten zijn inmiddels ook zichtbaar op de website en aan het resterende deel wordt hard gewerkt om deze op korte termijn beschikbaar te krijgen.

Het artikel in het tijdschrift BODEM: ANK: Kennis en informatie voor wie duurzaam wil handelen

De mens maakt steeds meer gebruik van de 'diensten' die het grondwater en de ondergrond (onder het maaiveld) leveren. Voorbeelden van deze zogeheten ecosysteemdiensten zijn de beschikbaarheid van water voor drinkwaterproductie, de opslag van energie en het reinigend vermogen van de ondergrond. De kennis van deze ecosysteemdiensten is belangrijk voor publieke en private partijen om de waarde van het grondwater en de ondergrond beter te bepalen, wat eraan kan bijdragen dat afwegingen over maatregelen en inrichting van gebieden beter kunnen worden gemaakt.

Waarde van natuurlijk kapitaal beoordelen
Wanneer bodembeheerders en beleidsmakers de waarde van natuurlijk kapitaal goed kunnen beoordelen, helpt dat bij beslissingen over duurzaamheid bij ruimtelijke inrichting of omgevingsbeheer. Daarom stelt het RIVM instrumenten beschikbaar waarmee de waarde van natuurlijk kapitaal beter kan worden ingeschat.
Instrumenten voor adequate beoordeling van deze aspecten zijn nodig, omdat grondwater en ondergrond steeds intensiever worden benut. De beschrijvingen staan in een gezamenlijk RIVM en Deltares-rapport.

Activiteiten van mens en ecosysteemdiensten beïnvloeden elkaar
Er is een inventarisatie en beschrijving gemaakt van activiteiten en van ecosysteemdiensten van het grondwater en de ondergrond. Voor het eerst is weergegeven hoe activiteiten van de mens en ecosysteemdiensten van het grondwater en de ondergrond elkaar beïnvloeden.
De ecosysteemdiensten van grondwater en ondergrond zijn uitgebreid gedefinieerd en uitgewerkt; kwalitatief en zo mogelijk kwantitatief. Er is duidelijk gemaakt welke voorwaarden een ecosysteem stelt om duurzaam een ecosysteemdienst te kunnen leveren, hoe de ecosysteemdienst wordt beïnvloed, maar ook welke beleidsopgaven er mogelijk volgen uit die voorwaarden.

Ecosysteemdiensten
Er zijn elf ecosysteemdiensten beschreven. Ze zijn onverdeeld in productie-, regulerende en culturele diensten. De twee productiediensten zijn beschikbaarheid van voldoende water van een bepaalde kwaliteit en energie. De zeven regulerende diensten zijn: reinigend vermogen van de ondergrond, draagkracht, bergingscapaciteit, de rol van de ondergrond en grondwater in biochemische cycli, temperatuurregulatie, voorzien in watervoerendheid en waterkwaliteit oppervlaktewater, en voeding van grondwaterafhankelijke natuur. De twee culturele diensten betreffen belevings- en cultuurhistorische waarden, en de biodiversiteit.

Voorbeelden van deze ecosysteemdiensten zijn de mogelijkheid om drinkwater te winnen, installaties voor koude- en warmteopslag aan te leggen en grondwaterafhankelijke natuur te ontwikkelen. De beschrijvingen staan in een gezamenlijk RIVM en Deltares-rapport " Ecosysteemdiensten van grondwater en ondergrond : Beschrijvingen en relaties met activiteiten en maatregelen".

ANK is mede uitvoerder van het onderzoek  "Are you working with Urban Ecosystems".  We willen met dit onderzoek inzicht verkrijgen in de (onderzoeks)vragen die er op lokaal niveau leven; aan welke kennis en informatie is er op lokaal niveau behoefte? Om daar inzicht in te krijgen gaat het onderzoek in op beleidsdoelstellingen rond stedelijke ecosystemen, en op de wijze waarop er wordt gekarteerd en gemonitord. Er is een speciaal deelnameformulier voor deze pilot opgesteld.
Iedereen die zich met stedelijke ecosystemen bezig houdt wordt van harte uitgenodigd om mee te doen!

Meer informatie is te vinden in de flyer "Are you working with Urban Ecosystems?" Reacties, vragen en opmerkingen bij het artikel kunt u stellen via contact.

The Atlas of Natural Capital will in due course assist water managers and area developers in their decision-making, according to an article in the trade journal H₂O Online. The H₂O article gives three examples to show how, as a water sector professional, you can use the ecosystems and their values. In the future ANK will also publish information about the value of ecosystems and thus contribute to enabling water managers to take sustainable decisions.

Building with Nature strengthens water safety and the economy
ANK will provide information that may help water managers to adopt an integral approach to water safety. One way of doing this is by integrating 'Building with Nature' concepts in the implementation of the Flood Protection Programme. Creating nature in the form of sandy forelands around dikes (Houtrib Dike) and sandy embankments off the coast (Kijkduin Sand Engine) will improve water safety and have economic benefits (through lower costs for maintaining the coastline and more recreation).

Social benefits of water management for the Water Framework Directive
Together with local stakeholders, the Noorderzijlvest water authority identified the value of the ecosystem services at Lake Paterswolde. They concluded that investing in dredging and nature development would strengthen the ecosystem of the lake in the province of Groningen. Such measures with social benefits may get a place in the Atlas of Natural Capital and thus help address the challenges set out in the Water Framework Directive.

Identical sources of drinking water and food production
The growth of the world's population is increasing the demand for clean drinking water, but also the demand for food. A dilemma is unfolding: to be able to produce sufficient food, the agricultural sector uses clean groundwater and surface water, i.e. the same source from where we obtain our drinking water supplies. What's more, the agricultural sector uses agents (pesticides and fertilisers) that may impair drinking water sources. In the future, the Atlas of Natural Capital can be instrumental in making the right decisions in areas that face this kind of dilemma.

Useful for water professionals?
What can the world of water do with natural capital? What's the story as regards the value of ecosystems? And precisely which ecosystems are there? The full article 'Online Atlas of Natural Capital' is readable and downloadable in PDF format. The three authors are directly involved in developing the atlas.

Reactions welcome
Please send your reactions, questions and comments on the article through contact

Er bestaat een flinke diversiteit in vragen waarvoor gebruikers de Atlas Natuurlijk Kapitaal willen inzetten. Om te bereiken dat het benutten van dit soort informatie in 2020 werkelijk ‘business as usual' is, gaan we een co-creatie traject in samen met partners en gebruikers. Er zijn nog veel stappen te zetten in de doorontwikkeling. Dat is de hoofdboodschap van de preview van de Atlas Natuurlijk Kapitaal tijdens de jaarconferentie 2015 van de Atlas Leefomgeving.

Ruim 15 geïnteresseerden van overheden, bedrijven, onderwijs en adviesbureaus hadden een actieve inbreng tijdens de preview. De preview van de Atlas Natuurlijk Kapitaal vond plaats tijdens de jaarlijkse conferentie van de Atlas Leefomgeving op 30 maart 2015 in Utrecht.

Deelnemers aan de preview willen van ANK antwoorden op zeer diverse vragen. Waar kun je als investeerder in hernieuwbare energie het beste vergistingsinstallaties neerzetten? Waar en hoe kun je varkentjes laten rondhuppelen in stedelijk gebied, in het kader van het sluiten van kringlopen?. Hoe kun je als projectontwikkelaar geld verdienen aan braakliggend terrein in stedelijk gebied?

De informatie die al in de startversie van de ANK staat leidt tot geanimeerde discussies. Veel informatie is al beschikbaar. Maar de stap van informatie naar een pasklaar antwoord op een vraag uit de praktijk vergt nog het nodige denkwerk, creativiteit en samenwerking. Nu kunnen gebruikers al bepaalde informatie uit de atlas downloaden. En het streven is om besluitvorming te faciliteren die tot duurzame oplossingen voor de leefomgeving leidt.

Mensen die graag willen bijdragen aan de ANK expeditie naar 2020 zijn welkom!

Neem hiervoor contact met ons!

At its Green Capital congress on 11 February 2015, the province of North Holland sought to forge additional links between nature, agriculture, business, city and water. The congress included the presentation of the ‘'Gouden roerdomp 2015" for the most promising nature initiative. Of the forty-five nominees, bulb growers John and Johanna Huiberts from Sint Maarten were chosen to receive the award for their use of new cultivation methods to promote biodiversity. The jury was impressed by the immediate and long-term impact of the Huiberts' initiative, as well as the earnings model, the scalability and the interdisciplinary nature of the project.

By adopting new cultivation methods, the financially independent bulb nursery has not only increased biodiversity but also boosted its production. Without using artificial fertilisers or pesticides, the Huiberts have been able to prevent plant diseases and control pests by using various green manures. The manures support a wide variety of insects and birds, which are the pests' natural enemies. The water in the ditches at the nursery is unusually clean and, because the Huiberts don't plough, but plant their bulbs just below the surface, the soil biota is left undisturbed. That in turn is good for soil fertility. The approach taken by the Huiberts family involves using no fewer than seven regulatory ecosystem services!

Working together for green capital
The Atlas of Natural Capital was also represented at the congress, with a stand at the market. It was an inspiring day, with innovation in the spotlight and collaborative ties being forged. One of the event's highlights was the signing of the Biodiversity Manifesto by the province of North Holland and thirteen partners. Jaap Bond, Deputy for Agriculture and Rural Areas, hit the nail on the head when he quoted the African proverb: "If you want to go fast, go alone. If you want to go far, go together."

Who makes the Netherlands? 

On 15 January, the Year of Space kicked off in Amsterdam. The Year of Space is an initiative to promote general debate about future spatial planning in the Netherlands. The gathering looked back at spatial plans made in the seventies, considered what actually became of them and contemplated the future with enthusiasm and ambition.

Modern technology provides an increasingly detailed picture of the spatial status quo. The Atlas of Natural Capital contributes to that picture, with the aim of presenting information in a way that is accessible to everyone.

"One thing is certain: all of us, young and old, look forward to the future," commented Neelie Kroes, former Minister of Transport and Water Management, former European Commissioner and now special envoy for Economic Affairs, with responsibility for improving the position of start‑up enterprises. "We are moving towards 'government participation' instead of 'public participation'. In that context, imagination is essential, particularly with regard to the influence of digitisation on architecture and spatial planning. However, courage is needed as well: the courage to seize opportunities when they come along. Ultimately, it is all about physical impacts," asserted Hans Ovink. "It isn't simply about data. It is up to us to make plans and the impact of people and space 'inclusive', as in a circular economy, for example."

Dutch-language written reports and pictures from the meeting are available on wiemaaktnederland.nl.

 

Speakers

Maarten Hajer of the Netherlands Environmental Assessment Agency (PBL) told the meeting how "sustainable and inclusive development of cities is a real test for town and country planners, which 'is about nothing, and yet influential'." The sector structure may be an obstacle to our vision of the future. In order to be ready for the future, we need to address the question: what future scenario is both plausible and desirable?

Melanie Schultz van Haegen, Minister of Infrastructure and the Environment, wanted to see the creation of an 'O team': a team of architects and designers with the role of supporting the government or nudging it into action on local spatial planning issues around the country. She cited a number of examples, including the use of new technology to integrate various infrastructure flows at the local level. The emphasis had to be on cohesion. Dynamic outcomes would be the future, because new requirements were arising all the time, she said.

Between now and 2040, there will be a crazy energy transition. Traditional fossil fuel systems need to be replaced and/or will disappear. Hans Alders, former Ministry of Housing, Spatial Planning and the Environment and current chair of Energie-Nederland, warned that the speed of the energy transition may have unconsidered and unexpected consequences. "Not merely financial consequences, but also logistic and spatial consequences, as well as consequences for the security of our energy supply."

 

The starting point in motion pictures

"Without aiming to give a comprehensive overview, the film highlights a representative sample of the spatial challenges that will have to be faced in the decades ahead, as identified following the sessions with professionals in 2013 and 2014." The film about the starting point is available to view on line at wiemaaktnederland.nl.

Super-antibiotic from the soil
Medical science is celebrating the discovery of a new 'super-antibiotic'. Kim Lewis and his team at Northeastern University in the US found that bacteria in muddy soil from the state of Maine produced a previously unknown type of antibiotic. The hope is that the substance can be used in the fight against pathogenic bacteria (De Volkskrant, maandag 12 januari 2015).

By using a new method of cultivating bacteria, the researchers were able to observe that a previously undocumented microbe excreted a substance that interfered with the formation of bacteria cell walls and therefore prevented pathogens such as the tuberculosis bacillus from developing. If this 'teixobactin' antibiotic proves to be suitable for medical use, the mud will have provided as with a new weapon against pathogens that have developed resistance to other antibiotics.

 

How important is the biodiversity in mud for people?
Existing antibiotics are becoming less effective, because bacteria can develop resistance to them. We therefore need to keep finding new antibiotics in order to stay on top of infection. And it is in nature that new antibiotics are to be found. They are produced by bacteria and fungi, to protect themselves from each other. Pharmaceutical companies copy the substances made by nature (or get bacteria and fungi to make them in bioreactors) and turn them into antibiotic medicines for use in health care. The discovery at Northeastern University emphasises how important diversity in the soil biota is for humans. As well as contributing to soil fertility and to the cleaning capacity of the soil, thus enabling us to produce food and keep our groundwater clean for enough to make drinking water, the microbes living in the soil help us stay healthy by producing substances that we can use as medicines. It is therefore very important that we take a sustainable approach to soil management. To a large extent, the value of biodiversity lies in the opportunities that we have yet to discover. In many cases, we do not know what soil organisms do or how a given organism could be useful to us. By maintaining biodiversity, we are in fact maintaining our own ability to protect human health and welfare in the future.

Read the article in Nature. 

Sustainability, participation, self-sufficiency
That is apparent from figures recorded in the MAEXchange, a database that currently covers 360 initiatives, 121 of them relating to greenery and public spaces. Together, the green initiatives reach more than 146,000 people. They also involve almost 4,400 volunteers and eighty-nine paid personnel, together managing 350 hectares of land. As well as promoting greenery management, the projects contribute to sustainability, participation, self-sufficiency, social cohesion and other important goals.

 

Social value
"Green neighbourhood initiatives can deliver more social value for less money than the municipalities receive," says Silvia de Ronde Bresser, manager of Kracht in Nederland. Her organisation – whose name means Power in the Netherlands – is a network dedicated to making the value of social initiatives visible. Kracht in Nederland highlights benefits such as the rise in property values associated with creating a vegetable garden on a disused commercial site. For the time being, Kracht in Nederland is not trying to express benefits in monetary terms, but is busy gathering and processing the available data on the effects of social initiatives.

 

Tip of the iceberg
"If, for example, a group of immigrant women start an urban agriculture project and set up a catering business to make use of the produce… and the catering business supplies a local foodbank… then that one patch of land is delivering enormous added value," continues De Ronde Bresser. "Instead of cutting spending on public green spaces, municipalities should be investing by subsidising such projects." According to De Ronde Bresser, the 121 green projects in the database are just the tip of the iceberg. She estimates that there are at least ten thousand green initiatives in the Netherlands that haven't yet been registered in the MAEXchange. The hope is that many of them will be added to the database over the year ahead and that municipalities will provide information, so that a better picture can be obtained of the value provided by social initiatives.

 

In December, the US Natural Capital Project (NatCap) received a grant of 1.8 million dollars from Google Impact. The development has given a substantial boost to the analysis and sustainable use of natural capital around the world.

Google's grant is to support the work of NatCap's ecologists, economists and programmers, who consult with communities, businesses, institutes and governments to arrive at a better understanding of the challenges associated with land use planning. Those challenges include optimising the trade-off between coastal development and fishing, establishing appropriate compensation mechanisms and deciding where and how much to invest in area restoration.

 

Software

To support policy makers, NatCap is developing software that will make decisions about natural capital and development more transparent. Their models and tools generate information and maps that clarify options, show the benefits and consequences of various scenarios and help people arrive at optimal solutions.

NatCap's software is called InVEST: Integrated Valuation of Ecosystem Services and Trade-offs. It is capable of translating large volumes of data about a location, its natural systems and the people who live there into visual representations that are easy to work with. InVEST can perform an analysis in minutes, which would otherwise take months.

The programming team at NatCap have designed their products to be accessible to everyone. The software is open source, meaning that anyone can view the code, test the assumptions underlying the algorithms and make their own changes if they wish. The software is also available for everyone to download free of charge. Since January 2012, InVEST has already been downloaded 20,000 times by people all over the world.

 

NatCap and Google

NatCap is a joint venture by Stanford University, The Nature Conservancy, the World Wide Fund for Nature and the University of Minnesota. Together, the project partners are trying to provide policy-makers around the world with the information they need in order to take proper account of natural capital when planning for the future.

Through its Global Impact Awards, Google invests in teams with great ideas for innovations with lasting global impact. For more information about the awards and the other projects supported by Google, see www.google.org.

Organised by the Italian Botanical Society and held in Rome's botanical gardens, the Conference on Natural and Cultural Capital: the Future of Europe took place on 24 November 2014. Its theme was the Charter of Rome, drawn up during Italy's presidency of the European Union. The Charter of Rome is intended to underline the importance of and promote synergy between the two forms of capital. The Charter was appended to the proceedings of the Environmental Council of December 2014.

Validation and cooperation
The presentation explained how the ANK was developed and how the website is intended to support the sustainable use of our natural capital. Delegates were also told about the need for model validation, for a coherent European approach and for emphasis on chains (lifecycles) and a circular economy (optimal (re)use of raw materials). Where the latter point is concerned, cooperation with the business community is essential.

Status in Europe

In addition to the ANK presentation, there were presentations devoted to developments surrounding natural and cultural capital in other member states. Practical examples of the sustainable management of natural and cultural amenities by regional collectives were described. Other speakers addressed more abstract subjects in the fields of policy and strategy. The proceedings of the conference will be published on this site as soon as they are available.

 

The earth gives, people take. We are not used to paying to use natural resources, such as rivers, forests or ecosystems. They are simply there, and free for all to take advantage of. At least, that is the outlook that has prevailed in recent centuries. However, a growing number of businesses are openly questioning that view.

In a piece entitled 'Bedrijven hangen prijskaartje aan gebruik aarde' ('Businesses attach a price tag to use of the earth'), Dutch current affairs programme Nieuwsuur reported on how construction company BAM has decided to offset the environmental cost of a new type of asphalt against the cost of conventional asphalt.