In de veenweidegebieden daalt de bodem al eeuwen. Dit komt vooral doordat de grond is ontwaterd voor bewoning en landbouwactiviteiten. Door de daling van het grondwater staat het veen meer bloot aan zuurstof. Het veen verbrandt dan langzaam. Dit heet oxideren. Hierdoor wordt de bovenste veenlaag steeds dunner en klinkt de bodem in. Bij dit proces komen broeikasgassen als koolstofdioxide (CO₂), lachgas (N₂O) en soms methaan (CH₄) vrij. Klimaatverandering versterkt dit proces. Meer droge zomers zorgen voor nog lagere grondwaterstanden. In het Klimaatakkoord zijn daarom afspraken gemaakt om de jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen in de veenweidegebieden in 2030 met 1 miljoen ton omlaag te brengen.

Bodemdaling in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden

De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is zo’n veenweidegebied waar deze processen zich afspelen. Het gaat daarbij om 15.00 hectare veenweiden. Deze gebruiken de boeren met name voor de productie van gras als ruwvoer voor de melkveehouderij. De ontwatering van deze veengronden leidt nu en in de toekomst tot een flinke uitstoot van de broeikasgassen.   

Door de combinatie van slappe veen- en kleibodems en veehouderij is dit gebied erg gevoelig voor bodemdaling. Bodemdaling leidt tot schade aan woningen, wegen, kabels en leidingen en tast ook het cultureel erfgoed aan. De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is internationaal bekend om de molens van Werelderfgoed Kinderdijk, maar ook om haar unieke poldersysteem met een eigen identiteit en cultuur.

Molens langs Kinderdijk

Naar een vitaal platteland in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden

Bodemdaling in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden heeft dan ook volop de aandacht van de Nederlandse overheid. Het Hollands-Utrechtse veenweidegebied, waar de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden onderdeel van uitmaakt, is één van de aandachtsgebieden van het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland. Binnen dit programma werken Rijk, IPO, VNG Vereniging van Nederlandse Gemeenten (Vereniging van Nederlandse Gemeenten) en de Unie van Waterschappen samen om een aantal grote maatschappelijke opgaven in het landelijk gebied aan te pakken. In gebiedspilots verkennen zij de weg om tot oplossingen te komen voor onder andere de bodemdaling en wat daarbij de rol is van de overheid. Een van de doelen is om in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden te komen tot een nieuwe balans tussen landbouw, bodemdaling en natuur. Om dit doel te bereiken, willen de provincies de komende jaren tot 250-500 hectare aan bodemdalingsremmende maatregelen nemen.

Met drukdrainage naar minder bodemdaling

Binnen de Groene Cirkel Kaas en Bodemdaling experimenteren boeren in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden sinds 2019 met drukdrainage. Met deze nieuwe techniek is de grondwaterstand veel minder afhankelijk van het slootwaterpeil. Landbouwpercelen kunnen zo effectiever worden vernat. Ad van Rees, melkveehouder Deltamilk legt op de website van Groene Cirkels uit hoe drukdrainage werkt. “Met waterdoorlatende buizen in de bodem en een pompsysteem kunnen wij in een droge periode het grondwater opzetten. Zo breekt het veen minder af. In een natte periode kunnen wij het grondwater naar beneden afvlakken. Ook kunnen wij de grondwaterstand per perceel beïnvloeden. Zo kunnen wij de bodemdaling en de CO₂-uitstoot beperken.”

Drukdrainagesysteem. Links: het grondwaterpeil wordt verhoogd door het peil in de put te verhogen. Rechts: het grondwaterpeil wordt verlaagd door het peil in de put te verlagen (Bron: Jansen, Van Schie & Hoving)

Maatschappelijke opbrengst drukdrainage in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden

Het RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) heeft samen met Deltares en Wageningen Environmental Research in het kader van het Interbestuurlijk Programma Vitaal Platteland alle kosten en baten van drukdrainage voor de periode 2025-2055 in beeld gebracht. Daarbij namen zij ook de uitkomsten van de pilot rond drukdrainage van de Groene Cirkel Kaas en Bodemdaling mee. Wat levert drukdrainage maatschappelijk op in de Alblasserwaard-Vijfherenlanden als het gaat om remming van de bodemdaling en vermindering van de CO₂-uitstoot? En hoe verhouden die baten zich ten opzichte van de kosten van het aanleggen en onderhouden van drukdrainage? Maakt het nog uit waar je in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden drukdrainage aan gaat leggen? Met andere woorden: waar in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is het maatschappelijk gezien rendabel om drukdrainage aan te leggen? De resultaten van deze analyse publiceerde het RIVM onlangs in het rapport Ruimtelijke MKBA Alblasserwaard-Vijfherenlanden. Waar is drukdrainage maatschappelijk gezien rendabel?   

Resultaten MBKA-Alblasserwaard-Vijfheerenlanden

Uit hun analyse blijkt dat het in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden maatschappelijk rendabel is om drukdrainage aan te leggen op bijna 4.000 hectare van de in het totaal 15.000 hectare van het veenweidegebied. “We hebben de netto contante waarde berekend per perceel”, licht een van de onderzoekers, Martina Paulin, toe. “Alle kosten en baten hebben wij uitgedrukt in geld. De som van al die kosten en baten is de netto contante waarde. De analyse laat zien waar deze netto contante waarde in het gebied positief of negatief is. Op de percelen met een positieve netto contante waarde is toepassing van drukdrainage het meest interessant. De bodemdaling en de CO₂-uitstoot neemt op die percelen met 50% tot 75% af. In deze gebieden zien we gemiddeld een netto contante waarde van 7.800 euro per hectare."

De netto contante waarde (voor de periode 2025-2055) voor de toepassing van drukdrainage op gewaspercelen op veengrond in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden (Bron: RIVM)
 

Andere voordelen drukdrainage

Drukdrainage zorgt er ook voor dat weidevogels zoals grutto’s, kieviten en scholeksters meer overlevingskansen hebben. “Het verhoogde waterpeil zorgt in het voorjaar voor een vertraagde groei van het gras”, legt Martina uit. “Het gras is dan voor weidevogelkuikens niet te dicht om doorheen te lopen en ze kunnen makkelijker insecten pikken. Het hogere grondwaterpeil en het extensieve gebruik zorgt voor een opener vegetatie met meer kruiden en bloemen. Deze trekt veel insecten aan, het voedsel voor weidevogelkuikens. Die kunnen dan makkelijker overleven.”   

Weidevogel grutto 

Drukdrainage heeft meer voordelen. Zo zijn de waterzuiveringskosten lager voor het oppervlaktewater. Er zijn ook minder pompkosten, kosten voor het aanleggen van extra stuwen en kosten voor zakkingsschade aan kunstwerken zoals duikers en keringen. Dit zorgt voor lagere beheerskosten van het waterschap.

Een nadeel van de hogere grondwaterstand is dat er minder gras kan worden geproduceerd. “Plantenwortels halen hun zuurstof door de met lucht gevulde poriën in de bodem”, legt Martina uit. “Als een bodem te nat wordt, wordt de lucht in deze poriën vervangen door water. Planten krijgen hierdoor minder zuurstof en groeien minder goed.”

Toekomstverwachting

De grootste onzekerheden in de berekeningen zijn de prijs die in de toekomst voor CO₂ wordt berekend en de kosten om drukdrainage aan te leggen en te beheren. “De toename van de netto contante waarde hangt het sterkst af van de CO₂-prijs”, stelt Martina. “Neemt deze toe, dan wordt het interessanter om drukdrainage aan te leggen. Omdat de ontwikkeling van de CO₂-prijs onzeker is, is het belangrijk om berekeningen met voorzichtigheid te interpreteren.”

Drukdrainage is een relatief nieuwe techniek. Hierdoor is het moeilijk te voorspellen hoe de kosten voor het aanleggen en beheren van drukdrainage zich zullen ontwikkelen. “Als we in de toekomst meer ervaring opdoen met drukdrainage kan dit leiden tot een daling van de investerings- en onderhoudskosten. Ook verwachten we dat drukdrainagesystemen in de toekomst langer meegaan, zodat ze minder vaak hoeven te worden vervangen.”

Als de kosten voor drukdrainage afnemen en de CO₂‑prijs stijgt, wordt het voor een groter gebied interessant om drukdrainage aan te leggen. 

Kosten voor boeren, baten voor maatschappij

"Onze studie laat zien dat drukdrainage voor een groot aantal percelen (3.800 ha) interessant is”, aldus Martina. “De grootste batenposten vormen de vermeden klimaatschade door CO₂ en N₂O. Dit draagt bij aan het vermogen van Nederland om de klimaatdoelstellingen te halen. Zo kunnen de effecten van klimaatverandering worden beperkt. Maar ook draagt drukdrainage bij aan minder bodemdaling, meer biodiversiteit, minder waterbeheerskosten en minder kosten om de waterkwaliteit te verbeteren. Allemaal baten voor mensen die in dit gebied wonen. De baten van drukdrainage komen dus bij de maatschappij terecht.”

Maar de kosten en de negatieve baten zijn voor de boeren. “Deze moeten de aanleg en beheerkosten betalen”, licht Martina toe. “Daarnaast heeft drukdrainage invloed op hun bedrijfsmodel. Hun gewasproductie neemt af en de natte grond is minder geschikt voor tractoren en de weidegang van koeien. Een belangrijke vraag is dan: hoe zorgen we ervoor dat zij dit soort maatregelen kunnen nemen? Dan moet je op zoek naar nieuwe verdienmodellen.

Nieuwe verdienmodellen

Met een mogelijke oplossing experimenteert de Groene Cirkel Kaas en Bodemdaling nu al. Zo is binnen de Groene Cirkel Kaas en Bodemdaling ‘Valuta voor veen’ opgezet. Boeren die werken met drukdrainage en daardoor minder CO₂ uitstoten, kunnen een vergoeding ontvangen voor hun verminderde uitstoot. In de vorm van CO₂-certificaten (carbon credits) kunnen zij hun verminderde uitstoot verkopen aan bedrijven, overheden en burgers die hun CO₂-uitstoot willen compenseren. “Dit is een manier om de inkomstenderving van de boeren te compenseren”, stelt Martina. “Want zo komt een deel van de baten wel bij de boeren terecht. Het is alleen de vraag of dit voldoende perspectief biedt om het verdienmodel van de boeren helemaal rond te krijgen.”

Wikken en wegen in veenweidegebieden

In hun rapport bevelen de onderzoekers aan om ook andere maatregelen te onderzoeken. Zoals de toepassing van natte teelten. Welke nieuwe manieren zijn er om landbouw te bedrijven op een natte bodem? Maar ook aan andere maatregelen zoals de overgang naar natte natuur. Bijvoorbeeld door hoogveen en broekbossen te ontwikkelen. Deze leggen meer CO₂ vast en hebben een hogere natuurwaarde, maar leiden tot verlies van cultuurhistorisch landschap. “Het blijft wikken en wegen in de veenweidegebieden”, besluit Martina. “Maar door meer onderzoek te doen, beschikken we over meer kennis. Betrokken partijen kunnen met die kennis beter maatschappelijke onderbouwde besluiten nemen in veenweideprocessen.”