Het gaat niet goed met de bodem in Nederland! Ze daalt, ze verdroogt, ze verliest vruchtbaarheid, ze verdicht, ze verzilt en ze verzuurt. En dat terwijl we de bodem en het daarmee samenhangende watersysteem zo hard nodig hebben. Dat schrijft het Initiatief Bewust Bodemgebruik in haar brandbrief aan Stientje van Veldhoven, staatssecretaris van het ministerie van I&W. In deze brief roept het Initiatief op tot zorg en aandacht voor het gebruik van het bodem- en watersysteem in de grote transities die op dit moment plaatsvinden. Want een gezond bodem- en watersysteem is niet alleen een randvoorwaarde is om maatschappelijke opgaven te realiseren, maar ook een kans. De brief is een handreiking vanuit het maatschappelijke veld om te komen tot een bewustwordingscampagne en een lange termijnvisie voor het duurzaam inzetten van het systeem bij het realiseren van de duurzame doelen.

Een robuuste bodem onder de ambities van het kabinet

Het Initiatief Bewust Bodemgebruik constateert dat de kabinetsambities en de maatschappelijke doelen, de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDGs), een beslag leggen op land en het bodem- en watersysteem. Zo is bijvoorbeeld voor woningbouw schone grond nodig, voor klimaatmitigatie vastlegging van CO2 in de bodem en voor klimaatadaptatie het waterbergend vermogen van de bodem. En voor energievoorziening wordt geothermie gebruikt en voor schoon drinkwater wordt het reinigend vermogen van de bodem ingezet. De bodem levert dus veel diensten aan de maatschappij. Om deze diensten te kunnen leveren, is een gezond bodem- en watersysteem essentieel.

Met de transities naar een circulaire economie, een duurzame energievoorziening en een klimaatrobuust Nederland neemt de druk op het bodem- en watersysteem toe. De ervaring leert dat het onbewust omgaan met het systeem leidt tot forse maatschappelijke kosten. Deze kunnen in de miljarden lopen. Denk aan bijvoorbeeld de kosten van bodemdaling in het veenweidegebied, de verzakking van infrastructuur, bodemverontreiniging, paalrot en wateroverlast door verstening.

Dit is hét moment

Het kabinet werkt op dit moment haar lange termijnambities uit in onder andere de Nationale  Omgevingsvisie (NOVI) en in het Energie- en Klimaatakkoord. In de Kabinetsreactie van juni jl. op de transitieagenda's circulaire economie geeft staatssecretaris Van Velthoven aan dat duurzaam bodembeheer als onderdeel van de transitieagenda Landbouw en Voedsel nodig is. Dit onderschrijft ook minister Schouten van LNV in wiens recente toekomstvisie Landbouw, natuur en voedsel een belangrijke rol voor bodem is weggelegd. Wat volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik nog ontbreekt, is het bewustzijn dat een gezond bodem- en watersysteem ook essentieel is voor de realisatie van andere transities. Niet alleen landbouwbodems, maar ook bodems in de stad, industriële bodems, bodems onder en rond infrastructuur en bodems in natuurgebieden zijn belangrijk om de gewenste transities mogelijk te maken. Dit is hét moment om het systeem een plaats te geven in al deze transities.

Behoefte aan gedeelde visie

‘Samenwerking is het default van de toekomst,' stellen de brandbriefschrijvers. Op dit moment ontbreken echter een gedeelde urgentie en integrale lange termijndoelen. Bij zowel decentrale overheden als bij de maatschappelijke partijen is veel energie om bij te dragen aan de transities en de daaronder gelegen ambities. Partijen zijn al aan de slag met regioprojecten, maar zoeken naar korte termijnacties die bijdragen aan lange termijndoelen. Er is volgens het Initiatief Bewust Bodemgebruik behoefte aan een gedeelde visie over het gebruik van het systeem. Daarom roepen zij de staatssecretaris op het initiatief te nemen tot zo'n visie. Het Initiatief Bewust Bodemgebruik biedt aan hiervoor een richtinggevende agenda op te stellen en haar netwerk, kennis en ervaringen voor dit doel in te zetten. Zo kan op korte termijn de energie vanuit de samenleving optimaal worden benut.

Meer informatie?

• Bekijk de website van het Initiatief Bewust Bodemgebruik
• Download de brief Transitieopgaven in relatie tot het bodem- en watersysteem van IBB aan Stas IenW op de website Bodemplus.nl

 Deze daling heeft gevolgen voor natuur, waterveiligheid, aangrenzende infrastructuur, scheepvaart en zoetwatervoorziening. Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat, over oorzaak en oplossingen.

Eeuwen geleden hadden rivieren nog vrij spel en trokken ze hun eigen weg. Geulen zandden aan en verlegden zich, en grote aangrenzende gebieden overstroomden regelmatig waarbij ze van een vers laagje sediment werden voorzien. Maar mensen zouden mensen niet zijn, als zij de natuur niet naar hun hand probeerden te zetten. Ze bouwden dijken om hun huizen te beschermen en legden kribben aan om het water beter bevaarbaar te maken. Dit leidde tot steeds smallere, diepere rivieren met een hogere stroomsnelheid die bovendien hun loop niet meer konden verleggen. Zo is de breedte van het zomerbed van de Waal bijna gehalveerd en van 500 meter teruggebracht tot 260 meter. Het fijne sediment (slib) werd bij hoogwater ook niet meer zoals vroeger in brede overstromingsvlaktes naast de rivier afgezet, maar alleen nog in de buitendijkse uiterwaarden, die daardoor relatief snel hoger werden. De hogere stroomsnelheid maakte het voor rivieren ook makkelijker om sediment (klei, zand en grind) mee te voeren. Echter, de rivier voerde de laatste decennia netto minder grof sediment (zand en grind) aan vanuit Duitsland dan zij kon afvoeren richting de Noordzee. Daardoor is de bodem in de rivier zelf (het zomerbed) gaan dalen. In het recent opgestelde ‘Het verhaal van de rivier', met de ‘gidsprincipes' voor het beheer van de rivieren in Nederland, wordt in meer detail beschreven hoe de ruimte voor de Nederlandse bovenrivieren is afgenomen en de natuurlijke sedimentbalans verstoord raakte.

Gevolgen bodemerosie

"Deze bodemerosie van rivieren is niet zonder gevolgen," stelt Almer de Swaaf, adviseur water- en sedimentmanagement bij Rijkswaterstaat. "Als de ene rivier(tak) sterker erodeert dan de andere kan de waterverdeling over de verschillende Rijntakken gaan verschuiven met gevolgen voor de waterveiligheid (hoogwaterstanden) en de nationale zoetwatervoorziening. En de innamepunten voor zoet water zijn meestal niet ontworpen op dalende waterstanden in de rivier. Ook kan de stabiliteit van in het verleden gebouwde constructies, zoals brugpijlers en kades, in gevaar komen en kan de beschermende afdeklaag op de talrijke in de rivierbodem begraven kabels, leidingen en tunnels verdwijnen."

Bodem daalt niet in gelijke mate mee

De bodem daalt niet overal in gelijke mate mee vanwege plaatselijk voorkomende harde(re) bodemlagen of steenbestortingen. Dit heeft volgens Almer tot gevolg dat daar drempels  in de vaarweg kunnen ontstaan die tijdens lage afvoeren de maximale vaardiepte beperken. "Zo zie je dat de in de jaren tachtig aangebrachte steenbestorting in de Waal bij Nijmegen tijdens de huidige lage afvoeren (door droogte) de geringe aflaaddiepte op de drukke scheepvaartroute van Rotterdam naar Duitsland bepaalt." (zie ter illustratie afbeelding Vaste laag) In het benedenrivierengebied zijn verder op talrijke plaatsen diepe ontgrondingskuilen ontstaan die in sommige gevallen de stabiliteit van oevers met waterkeringen, kabels en leidingen en brugpijlers kunnen bedreigen. "Het ontstaan van deze kuilen kan vrij plotseling gaan," licht Almer toe. "Bijvoorbeeld als een harde klei of veenlaag op de bodem doorbroken raakt en makkelijk erodeerbaar zand dat daaronder ligt, vrij kan komen. Deze ontwikkelingen zijn voor de diverse rivierfuncties natuurlijk zeer onwenselijk."

Daling ook gevolgen voor natuur

Volgens de adviseur heeft de daling ook zeker gevolgen voor de natuur. "Als de rivierbodem daalt, daalt ook de waterstand op de rivier, en daarmee dalen de grondwaterstanden in het omliggende gebied. Hierdoor verdrogen de hier vaak aanwezige natuurgebieden met geultjes, plasjes en moeras. Dit wordt vaak nog versterkt wordt door de trend van het gestaag ophogen van de uiterwaarden met slib bij hoogwaters met een toenemend hoogteverschil tussen de uiterwaarden en de rivier als gevolg." Deze ontwikkelingen hebben uiteraard gevolgen voor de bijzondere (moeras) gebonden natuur en biodiversiteit. "Verschillende Habitatrichtlijnsoorten, zoals de grote modderkruiper, de bittervoorn en de kamsalamander, kunnen in de problemen komen," stelt Almer. "In het kader van Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren juist forse investeringen in natuurgebieden langs de rivieren gedaan die voor goed functioneren afhankelijk zijn van voldoende water. Zo zijn instroomopeningen naar geulen in de uiterwaarden bijvoorbeeld op die hoogte aangelegd dat zij met een bepaalde frequentie dus bij een zeker rivierstand water door moeten laten."

Zandsuppleties in kustgebied

In het kustgebied in Nederland wordt met zandsuppleties de zandvoorraad van het ‘kustfundament' op peil gehouden. Zand uit de diepe Noordzee wordt neergelegd op het strand of in de ondiepe zee, vlak voor de kust. Uit onderzoek blijkt dat een deel van het gesuppleerde zand ook naar de achterliggende duinen verstuift. "Dankzij deze regelmatige suppleties blijft het kustfundament op voldoende orde, kan de verstuiving naar de duinen doorgaan, groeien we mee met de zeespiegelstijging en blijft de bescherming van kust en duinen tegen stormvloeden dus op peil," stelt Almer. "Daarbij suppleren we soms ook met name voor de andere functies van de kust zoals recreatie (strandbreedte) en natuur. Dergelijk ‘actief sedimentbeheer' noemen we een ‘zachte' maatregel. We helpen natuurlijke processen een handje, maar flexibel bijsturen blijft in de toekomst mogelijk. Dit in tegenstelling tot meer rigide maatregelen zoals het bouwen van harde constructies als waterkeringen of steenbestortingen."

Actief sedimentbeheer: ook voor de rivier?

Het sediment dat op drempels in de vaargeul of in de binnenbochten een belemmering voor de scheepvaart vormt, wordt door een aannemer in opdracht van Rijkswaterstaat weggebaggerd. Vroeger werd een groot deel hiervan verkocht op de zandmarkt, waardoor het dus onttrokken werd aan het riviersysteem. Tegenwoordig wordt het grotendeels weer terug in de rivier gestort op plekken waar meer ruimte is. Zo wordt niet extra bijgedragen aan de voortschrijdende riviererosie. Maar de erosie van de rivier gaat desondanks toch door. Zou extra sediment toevoegen aan de rivier misschien een goede oplossing zijn zoals aan de kust? "Het klinkt ideaal," stelt Almer. "Alleen, bij rivieren werkt het complexer. Bij de kust kun je een hele hoop zand storten en het laten verspreiden door natuurlijke processen. Rivieren zijn grilliger en dynamischer en er spelen veel belangen op een kleine ruimte. Wat je op de ene plek doet, heeft direct gevolgen voor andere plekken en functies van de rivier. Daarom is het van groot belang om vooraf goed te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn, hoe het duurzaam kan en de eerste pilots nauwkeurig te monitoren."

Wat staat er op de planning?

Momenteel voert Rijkswaterstaat pilots uit met zandsuppletie in de rivier en onderzoekt zij de kansen en knelpunten die bij toepassing van actief sedimentbeheer op grotere schaal zullen optreden. Onlangs is in dit kader het brede Programma Integraal Riviermanagement opgestart waarin wordt toegewerkt naar maatregelpakketten waarbij de rijksopgaven voor de verschillende rivierfuncties in synergie worden opgepakt. (zie animatie Integraal Riviermanagement) "Maar ook kijken we samen met netbeheerders van kabels en leidingen die de rivieren kruisen naar de risico's die een dalende rivierbodem op termijn kunnen inhouden," licht Almer toe. "Verder zijn we bezig om voor de benedenrivieren de risicogebieden van bodemerosie en ontgrondingskuilen beter in kaart aan het brengen en onderzoeken we hier de optimale strategie voor het sedimentbeheer, inclusief suppletiemaatregelen." Nader onderzoek moet dus uitwijzen in welke mate het voor kustgebieden beproefde concept van zandsuppleties en andere ingrepen in de sedimenthuishouding ook kansrijk voor rivieren is. "Het zou mooi zijn," vindt Almer. "Maar er is eerst meer kennis nodig om dit op grotere schaal toe te kunnen passen. Die kennis vergaren, daar zijn we druk mee bezig."

Mooie bijkomstigheid

Daarin wordt ook het ecologische effect meegenomen. In het afgeronde programma Ruimte voor de Rivier zijn de afgelopen jaren op grote schaal uiterwaarden vergraven met oog voor het natuurlijk kapitaal en de biodiversiteit. "De onderzoeksresultaten laten nu zien dat dergelijke ingrepen zeker een positief effect kunnen hebben," besluit de adviseur. "Diverse bijzondere plant- en diersoorten komen nu weer terug in het rivierengebied en dat is een mooie bijkomstigheid!"

Bronvermelding foto: Mediatheek Rijksoverheid, Het verhaal van de rivier

Dit kan door de maatschappelijke baten van dit natuurlijk kapitaal te presenteren in de te ontwikkelen ruimte. Het Natuurlijk Kapitaal model maakt dit mogelijk.

Natuurlijk kapitaal is belangrijk voor Nederlandse steden. Het draagt bij aan een gezonde, aantrekkelijke leefomgeving, de voedsel- en drinkwaterproductie, hittestressafname en koolstofopslag. Bovendien heeft het voordelen voor bewoners en bedrijven, én voor de natuur in de stad. Deze diensten die de natuur levert, noemen we ook wel ecosysteemdiensten. De druk op steden maakt het extra belangrijk om ecosysteemdiensten in te zetten. Het RIVM heeft daarom in samenwerking met VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) modellen ontwikkeld voor het Natuurlijk Kapitaal model (pdf: 1.5 MB) om de locatiespecifieke voordelen van ecosysteemdiensten in kaart te brengen. Het Natuurlijk Kapitaal model is een samenwerking tussen RIVM, Wageningen Environment Research (WEnR) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL).

Hoe werkt het?

Het Natuurlijk Kapitaal model bestaat uit een basisdataset met informatie over natuurlijk kapitaal. Hierbij kun je denken aan de hoeveelheid vegetatie in een gemeente, of de bodemsoort. Over deze basis liggen momenteel acht submodellen die de ecosysteemdiensten en maatschappelijke voordelen voor het stedelijk gebied beschrijven. Voor het landelijk gebied zijn er nog extra sub-modellen. De volgende acht submodellen zijn nu aanwezig in het model: invloed van groen en blauw op luchtkwaliteit, gezondheidseffecten, huizenprijzen, energiebesparing, houtproductie, biomassa voor energie, koolstofopslag en verkoeling. In combinatie met sociaaleconomische gegevens kunnen deze sub-modellen de maatschappelijke baten per ecosysteemdienst in kaart brengen in monetaire waarden en fysieke eenheden.

Om een ingewikkeld verhaal simpel te maken: als ik hier een boom plant, welke baten levert dat dan op voor de leefomgeving? Of, zijn de voordelen voor de maatschappij hoger als ik dit stuk bos kap en er een wadi van maak? Dit soort beslissingen worden nu vaak puur op basis van de kosten gemaakt, waarbij de maatschappelijke baten (op lange termijn) buiten beschouwing worden gelaten.

Groene Baten planner

Het Natuurlijk Kapitaal model vormt de basis voor de ‘Groene Baten planner'. De planner berekent de effecten van ruimtelijke inrichting op het natuurlijk kapitaal. Dit helpt beleidsmakers met het maken van keuzes bij stedelijke ontwikkeling. De eerste kaarten die met de Groene Baten planner zijn gemaakt, zijn gebaseerd op de huidige situatie. Zo krijgen beleidsmakers inzicht in de huidige staat van het natuurlijk kapitaal. Ook is er een aantal pilotprojecten gestart, onder andere bij de gemeente Amsterdam. Het instrument wordt daar ingezet om het effect van het natuurlijk kapitaal op de waarde van de nieuwe groenstructuurvisie door te rekenen. De huidige situatie wordt daar vergeleken met vier scenario's op basis van die groenstructuurvisie. De kaarten laten zien wat de waarde van het natuurlijk kapitaal is voor de huidige situatie van de huizenprijzen, en het verkoelend effect van groen en blauw.

Rondom het Vondelpark in Amsterdam zie je bijvoorbeeld dat het aandeel groen en blauw een groot deel van de huizenprijs bepaalt (blauwe kleuren rechterfiguur (klik op de afbeelding om deze te vergroten), 100.00-200.000 euro). Ten oosten van het Vondelpark, in de Pijp, is het aandeel al een stuk kleiner (gele kleuren, 10.000-25.000 euro). In de linker figuur (klik op de afbeelding om deze te vergroten) is het verkoelende effect van groen en blauw (in °Celsius) te zien. Hierbij is duidelijk dat Amsterdam een warme binnenstad heeft, en dat er nog veel groen en blauw nodig is om verkoeling te brengen.

Doorontwikkeling model

Het model is nog niet af. Diverse partners werken samen om het door te ontwikkelen. Door deze samenwerking ontstaat een gemeenschappelijke basis die kan worden gebruikt om de waarden van ecosysteemdiensten te berekenen. Met vereende krachten kan het model sneller worden ontwikkeld en is er meer kennis in huis om de meest recente getallen in te brengen. Kaarten gemaakt op basis van het Natuurlijk Kapitaal model zijn binnenkort beschikbaar op de Atlas Natuurlijk Kapitaal.

Figuren: Roy Remme, RIVM
Foto: Pixabay

....plannen, maar een online product. Dit resulteerde in de online Stadsvisie Ede, waarin Atlas-kaarten zijn gebruikt om meer inzicht te geven in de regionale situatie. Projectleider Dave Alberts vertelt over de samenwerking met de Atlas. 

"Onze missie is om de Stadsvisie van Ede in het DNA van de stadsmakers te krijgen," vertelt projectleider Dave Alberts. "Die stadsmakers zitten in de gemeentelijke organisatie en kunnen beleidsmakers zijn, maar ook daarbuiten. Denk aan ontwikkelaars, corporaties, architecten en betrokken wijkbewoners. Dan kun je wel een rijk geïllustreerd rapport uitbrengen, met daarin de koers en de mooiste plannen. Echter, een berg papier blijft een berg papier die stadsmakers buiten de gemeentelijke organisatie niet noodzakelijk bereikt. Maar nog belangrijker, in een online product kun je ook de uitvoering meenemen, want je kunt het actualiseren met de laatste ontwikkelingen." Een ander voordeel is volgens Dave dat je lezers wegwijskunt maken in de informatie. "Wil je stadsmakers betrekken, dan moet je zorgen dat ze op een snelle en adequate manier de ambities en doelstellingen uit de visie tot zich kunnen nemen. In onze Stadsvisie kunnen gebruikers daarom kiezen voor een thematische of gebiedsgerichte ingang, zodat ze sneller vinden wat ze zoeken. Zo willen we zoveel mogelijk mensen meenemen in ons verhaal van Ede als vooruitstrevende en ambitieuze stad, gezien vanuit sociaal, economisch en ruimtelijk perspectief. Onze Stadsvisie is dan ook geen eindproduct, maar een uitnodigend vertrekpunt voor uitwerking en uitvoering."

Samenwerking met Atlas

Veel opgaven uit de Stadsvisie vragen om de uitwerking op gebiedsniveau. Om dat kunnen doen, is het belangrijk inzicht te krijgen in de specifieke situatie van bijvoorbeeld de energielabels van de gebouwen en de biomorfologische waarde van de omgeving. Dat was een van de redenen waarom de gemeente Ede de samenwerking met de Atlas zocht. "Wij zien in Ede de brede mogelijkheden van geodata in," stelt Dave. "Met geodata kun je als gemeente inzichtelijk maken waarom bepaalde opgaven urgent zijn. Zo kunnen we als beleidsmakers in onze Stadsvisie uitleggen waarom we in een bepaald gebied meer groen en water (groen kapitaal) willen. Maar met een Atlas-kaart kunnen stadsmakers zelf zien waarom dit juist daar nodig is. Ze kunnen kaarten ook naast elkaar leggen of combineren. Hierdoor worden ook verbanden inzichtelijk. Zo toont de Stedelijke hitte-eilandkaart uit de Atlas Natuurlijk Kapitaal welke gebieden in Ede het meest hittegevoelig zijn. De kaart Verkoelend effect van groen en blauw geeft aan waardoor het hitte-effect mogelijk juist daar optreedt. De Atlas biedt gevalideerde en neutrale informatie. Juist daar waren we als gemeente naar op zoek."

Stedelijk hitte-eiland effect in de gemeente Ede

Drie nieuwe kaarten

De samenwerking tussen de gemeente Ede en de Atlas leidde ook tot drie nieuwe kaarten in de Atlas Leefomgeving. Die kaarten waren al binnen de gemeente beschikbaar, maar via een andere viewer. Ontsluiting via de Atlas Leefomgeving zorgt ervoor dat alle beschikbare data steeds op dezelfde manier te bekijken is. Wel zo gebruiksvriendelijk. Zo is de welstandskaart toegevoegd die per gebied de welstandseisen voor bouwplannen weergeeft. Maar ook een kaart met een overzicht van alle waardevolle en monumentale bomen. En een cultuurhistorische waardekaart die de cultuurhistorische monumenten en plaatsen in Ede laat zien, zoals historische kerkgebouwen en eeuwenoude bomenlanen. "In onze Stadsvisie zetten wij in op het benutten van cultuurhistorische waarden," licht Dave toe. "Stadsmakers kunnen op de cultuurhistorische waardenkaart zien welke waarden in het plangebied voorkomen en te benutten zijn voor het ruimtelijke plan. Zo kunnen bestaande cultuurhistorische waarden bijdragen aan de kwaliteit van nieuwe ontwikkelingen."

Cultuurhistorische waardekaart gemeente Ede

Eerste aanzet

Ruimtelijke visies hadden in het verleden vaak het karakter van een toetsingskader. Initiatieven van derden werden alleen toegelaten als die binnen de plannen pasten. "In de nieuwe Omgevingswet staat samenwerken centraal. Gemeenten worden uitgedaagd om integraal te werken samen met betrokken partijen en burgers," stelt Dave. "Dit vraagt om een wezenlijk andere aanpak, waarbij de Omgevingsvisie een uitnodigend karakter heeft. Wij hopen met onze Stadsvisie daartoe een eerste aanzet te hebben gegeven. Geodata kan daarbij helpen, mits natuurlijk toegankelijk aangeboden. Organisaties kunnen op basis van geodata makkelijker met beleidsmakers meedenken en burgers voelen zich waarschijnlijk meer betrokken bij een thema als zij zien hoe hun directe leefomgeving op dat thema scoort. Ik denk dat het huidige aanbod aan geodata nog in de kinderschoenen staat. Open data biedt in potentie heel veel mogelijkheden. Hoe mooi zou het zijn als er bijvoorbeeld een kaart zou zijn die de actuele winkelleegstand weergeeft. Of een kaart die aangeeft welke alternatieven voor aardgas in een bepaald gebied het meest efficiënt zijn. Daar kun je als stadsmaker iets mee. Dat merkten we ook aan de positieve reacties op onze Stadsvisie. Met goede gevalideerde data zijn beleidsmakers echt geholpen."

Wij denken graag met u mee

Vanuit ons Atlas-portaal denken we graag met gemeenten en organisaties mee welk kaartmateriaal uit onze Atlassen bij kunnen dragen aan het vormgeven van of inzicht geven in plannen en visies. Ook met het Atlas-team samenwerken als gemeente? Wij helpen u graag verder. Neem voor meer informatie contact op met atlasleefomgeving@rivm.nl.

Meer weten?

• Bekijk de Stadsvisie Ede
• Lees de blog Online omgevingsvisie nieuwe norm van Dave Alberts

De maand mei van dit jaar had al de hoogste gemiddelde maandtemperatuur gemeten sinds 1901. En we waren al bijna toe aan de eerste hittegolf van het jaar. Hiermee ligt ook gevaar voor de gezondheid op de loer, hittestress.

Hoge temperaturen zorgen in eerste instantie voor veel vertier. De terrasjes zitten vol, de picknickkleden worden neergelegd in de parken en kinderen spelen de hele dag buiten. Aanhoudende hoge temperaturen kunnen echter ook voor ongemak zorgen. Mensen kunnen slechter slapen, raken vermoeid, krijgen hoofdpijn of huidklachten en kunnen zich slecht concentreren.

In Nederland hebben we te maken met een hoge luchtvochtigheid. Tel daar een temperatuur op van meer dan 30°C, of zelfs 35°C, en het lichaam krijgt ernstige moeite met functioneren, doordat het lichaam zijn warmte moeilijker kwijt kan. Ouderen en kinderen zijn nog eens extra kwetsbaar omdat zij meer moeite hebben met hun lichaamstemperatuur te reguleren. Bovendien drogen ouderen en kinderen sneller uit omdat zij minder uit zichzelf drinken op hete dagen.

Als het KNMI vier dagen achtereen 27°C of hoger verwacht wordt het Nationale Hitteplan geactiveerd door het RIVM. In het plan staan eenvoudige maatregelen die kunnen worden genomen om de hitte de baas te zijn. Denk aan voldoende drinken, draag dunne kleding, houd de woning koel en zorg voor elkaar.

De verwachting is dat het aantal hete dagen gaat toenemen door klimaatverandering en dat we vaker te maken krijgen met aanhoudende hoge temperaturen. Gelukkig komt er steeds meer aandacht voor hittestress. Afgelopen maandag 25 juni is het eerste Congres Hittestress geweest op het initiatief van de Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS). Tijdens dit congres zijn vragen aan de orde gesteld als wat is er bekend over hittestress, wat doet hittestress met je gezondheid en wat is de invloed op de natuur?

Ook steeds meer steden zien het belang in van verkoeling in de stad en realiseren meer groen in de stad om de temperatuur te verlagen. Inwoners van steden hebben het tijdens hete dagen nog eens extra te verduren omdat de stad door al haar steen en asfalt warmer wordt dan het buitengebied. Ook blijft deze warmte 's avonds en 's nachts nog eens hangen. Op ons Stedelijk hitte-eiland effect in Nederland kaart kan je kijken wat het effect is in jouw omgeving.

De zomer duurt nog drie maanden, dus wees voorbereid als een hittegolf aanbreekt.

Meer weten over de kaarten? Lees ons artikel in Nature Today van vorige zomer!

Met duurzame zeewierteelt kan volgens deskundigen de groeiende wereldbevolking (in 2050 ongeveer 9 miljard mensen) – van voldoende voedsel worden voorzien met maar 2 procent van het totale zeeoppervlak.

Zeewier is een bron van essentiële aminozuren. Ons lichaam kan deze aminozuren zelf niet aanmaken, maar we hebben deze wel nodig om te kunnen leven. Voor aminozuren zijn we nu afhankelijk van vlees, vis en planten op het land. Deze voedingsbronnen worden niet allemaal even duurzaam geproduceerd. Bij de productie hiervan is veel landbouwgrond nodig en heel veel zoet water, hetgeen een schaars goed is op het land.

Minder oppervlakte nodig

Voor het telen van zeewier heb je minder oppervlakte nodig dan voor landbouwgewassen. Het groeit  aan touwen, de zogeheten droplines. Babywier groeit in een week of acht uit tot volwassen wier dat geoogst kan worden. Dit levert dan per jaar zo'n  250.000 kilo per hectare  op. Zeewier groeit ook in de wintermaanden zodat het ook 's winters kan worden geoogst.

Een vergelijking

De productie van een kropsla kost 65 liter zoetwater,  kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Daarentegen gebruikt een zeewier als zeesla zout zeewater met z'n nutriënten en groeit deze tien keer sneller dan gewassen op land. Wel is het zo dat de wilde oogst in tegenstelling tot de teelt van zeewier niet duurzaam of houdbaar is. Zeewier is geen oneindige bron en bedrijven die zeewier oogsten, planten het niet terug. En zeewier zijn ook de longen van de zee. Maar zover is het nog lang niet. De zeewierproductie staat nog in de kinderschoenen en biedt vooralsnog vooral voordelen. Van uitputting is nu nog geen sprake.

Voedsel voor iedereen

Zeewierteelt biedt de uitkomst om in 2050 de gehele wereldbevolking van 10 miljard mensen te voeden. Hiervoor is vier keer de oppervlakte van Portugal nodig, dus ongeveer 180.000 m² aan zeeën en oceanen. Dat lijkt veel, maar is slechts 2% van het totale zoutwateroppervlak van de aarde. Zeewier bevat 25% droge stof en 75% zoetwater. En een scala aan mineralen zoals jodium, calcium, ijzer, fosfor, magnesium, natrium, kalium en vitamine B. Als zeewier langs kusten bij de Sahara zou worden geteeld, dan zou dit zowel als voedsel- en waterbron kunnen worden gebruikt.

Zeewierboerderijen  in Nederland

Zeewier heeft potentie en dat ziet ook de Nederlandse overheid in. Met het in 2017 gestarte innovatieprogramma Seaweed for Food and Feed investeert het rijk in de duurzame teelt van zeewier. Wageningen University & Research en Stichting Noordzeeboerderij werken sinds 1 maart 2018 in het programma ProSeaWeed samen met negen partners uit de zeewiersector aan de ontwikkeling van een volwaardige duurzame zeewiersector. Er zijn er al meerdere zeewier boerderijen aan het produceren. Op dit moment wordt in Nederland geteeld op volle zee en in bakken. De mogelijkheden voor teelt en verkoop van zeewier in Nederland staan volop in belangstelling, in regio's als Zeeland, Noord-Holland en Groningen. Op dit moment wordt zeewier geproduceerd voor producten als zeewierzout, weedburger van suikerwier (Royal Kombu) en Weed Sauce van zeesla (Ulva lactuca).

Zeewierproductie op de kaart

De productie van zeewier is onder meer afhankelijk van beschikbaarheid aan voedingsstoffen, lichtklimaat en hydrodynamische omstandigheden. Deze zijn niet uniform verspreid over het Nederlands Continentaal Plat (NCP). De productiekosten hangen onder andere samen met afstand tot de kust en de kosten voor de bouw en het onderhoud van de kweekfaciliteiten. Ook deze zijn per gebied verschillend. Op de kaart Macroalgenproductie in de Noordzee van de Atlas Natuurlijk Kapitaal zijn de gebieden te zien die mogelijk geschikt zijn voor de productie van bruinwier (Laminaria digitata). De kaart geeft het resultaat weer van een eerste verkenning van de mogelijke maximale biomassaproductie.

Zeewier op je bord

Zeewier gebruiken we ongemerkt al elke dag. Kijk maar eens op de verpakking van producten als puddinkjes, soep, koffiemelk en tandpasta, waar je het kunt herkennen aan het E-nummer 400 – 407. En we kennen de zeegroente natuurlijk allemaal van de Japanse sushirolletjes. Misschien is het nog een beetje wennen aan de zeewierchips en de zeewiertapanades en duurt het nog even voordat de MacDonalds de zeewierburger op haar menu heeft staan. Maar 10.000 jaar geleden aten we het ook, dus het zit in ons DNA. Het eten van de toekomst nu op je bord? Kijk voor recepten op zeewierwijzer.nl. 

Foto rechtsboven: Ulva lactuca-Zeesla, Saxifraga-Fitis door Sytske Dijksen

Net als vele andere Europese steden groeit Utrecht sterk. Dit biedt uitdagingen. Hoe zorg je dat een stad een fijne en gezonde plek is om te leven, te wonen en te werken? En hoe pak je uitdagingen als klimaatverandering, luchtvervuiling en grondstoffenschaarste aan? De gemeente Utrecht en het Planbureau voor de Leefomgeving stelden, ter gelegenheid van de officiële opening van de EU GreenWeek 2018 op 21 mei, samen een gevarieerd programma (pdf: 581 KB) samen waarbij bezoekers kunnen leren en ervaren hoe Utrecht werkt aan een groene en gezonde stad waar iedereen van kan profiteren.

Groen en gezond in de stad

De EU GreenWeek start 's ochtends in het Knoop-gebouw met interviews met onder andere Eurocommissaris Karmenu Vella, staatssecretaris Stientje van Veldhoven voor Infrastructuur en Waterstaat, hoofd United Nations Environment Programma Erik Soliem, en burgemeester Jan van Zanen. Verder staat een ronde tafelsessie met burgemeesters over het samen vergroenen van steden op het programma.

In een aantal seminars gaan deskundigen vervolgens in op vragen als hoe je natuur integreert in de Europese stad van de toekomst, hoe je geld kunt verdienen met op de natuur gebaseerde oplossingen, en welke kansen de natuur biedt als oplossing voor stedelijke uitdagingen. Ook wordt een tipje van de sluier opgelicht van de Green Benefit Planner. Momenteel ontwikkelt RIVM deze innovatieve tool, die beleidsmakers, stedenbouwkundigen en planologen moet helpen om de voordelen van bomen, parken en waterwegen mee te nemen in stedelijke plannen en deze voordelen financieel te beoordelen. Meer informatie en een aanmeldlink staan op EU Greenweek.

Waarden van groen en blauw in de stad

Binnenkort brengt het RIVM de rapportage ‘Natural Capital Model: Technical documentation of the quantification, mapping and monetary valuation of urban ecosystem services' uit. In opdracht van het ministerie van LNV heeft het RIVM in het kader van de City Deal: Waarden van groen en blauw in de stad onderzocht hoe de beschikbare tools voor het waarderen van stedelijk groen en blauw kunnen worden verbeterd en uitgebreid. Het huidige online rekeninstrument TEEBstad heeft namelijk beperkingen en de bruikbaarheid kan worden verbeterd.

Groen en water kunnen de luchtkwaliteit, geluid, hittestress en biodiversiteit positief beïnvloeden. En daarmee ook de gezondheid van de inwoners van een stad. Weten wat de baten van groen en blauw zijn, maakt voor gemeenten en hun inwoners duidelijk hoe natuurlijk kapitaal kan bijdragen aan een duurzame en gezonde stad. In de rapportage heeft het RIVM een aantal ruimtelijke modellen ontwikkeld waarmee de waarde van groen en blauw ruimtelijk kan worden berekend. Deze modellen kunnen als basis worden gebruikt voor de Green Benefit Planner. De eerste demoversie van de Green Benefit Planner is in ontwikkeling. Op basis van de rapportage verschijnt binnenkort een aantal kaarten op de Atlas Natuurlijk Kapitaal die de baten van groen en blauw uitgedrukt in euro's in de stedelijke omgeving inzichtelijk maken. Houd de Atlas Natuurlijk Kapitaal dus in de gaten!

Atlas-kaarten bieden aanknopingspunten voor beleid

Tot die tijd bieden een aantal huidige kaarten op de Atlas Natuurlijk Kapitaal ook aanknopingspunten om de waarden van groen en blauw mee te nemen in beleid. Dichtbebouwde gebieden worden extra verhit tijdens hete zomerperioden. Dit zogeheten stedelijk hitte-eiland-effect zorgt ervoor dat de luchttemperatuur 's nachts niet daalt, waardoor gevoelige bevolkingsgroepen (baby's, kinderen en ouderen) gezondheidseffecten kunnen ondervinden. De kaart Stedelijk hitte-eiland effect in Nederland maakt deze hitte-effecten visueel inzichtelijk. Het is waardevol om te weten waar de grootste overlast plaatsvindt om maatregelen te kunnen nemen.

Vegetatie en water kunnen zorgen voor verkoeling. De kaart Verkoelend effect van groen en blauw  laat zien waar nu geschikte vegetatie aanwezig is. En dan is er nog de groenkaart die een beeld geeft waar het groen is in Nederland en die alle bomen, struiken en lage vegetatie zoals gras weergeeft. Misschien vormen deze kaarten wel de aanzet tot een gesprek over het aandeel groen in uw buurt!

Leadfoto: Pixabay

...van Avans hogeschool vormen de basis voor de nieuwe gedetailleerde kaart in de Atlas over dit Nationaal park. Met deze basiskaart kun je elk jaar de successie van de vegetatie volgen.

Het Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen is beschermd natuurgebied (Natura2000), 4000 hectare groot en gelegen in de provincie Noord-Brabant. Het park wordt beheerd en gemonitord door de organisatie Natuurmonumenten, die verantwoordelijk is voor de staat van het park. De zandverstuivingen en heidevelden in het gebied dreigen echter overgroeid te raken door gras en bos (successie). Natuurmonumenten heeft al enkele maatregelen genomen om dit proces te stoppen.

Werken deze maatregelen? Waarom wel of niet? Is er meer nodig? Dit is wat teams van vierdejaarsstudenten van Avans Hogeschool in Breda onderzochten voor de minor 'Environmental Geography'. Hiervoor koppelen ze kaartgegevens uit de Atlas Natuurlijk Kapitaal aan eigen onderzoek.

De nieuwe kaart

Een deel van de vegetatiekaart van de Atlas Natuurlijk Kapitaal (ANK) is geactualiseerd en verfijnd. Deze kaart is nu te vinden in de Atlas Natuurlijk Kapitaal. Om deze kaart te realiseren hebben de studenten drones met een fotocel gebruikt om opnames te maken van de vegetatie in het gebied. In een aantal kleine gebiedjes hebben ze ook ter plekke vegetatie opnames gemaakt. Deze gegevens zijn uitvergroot en gevalideerd met de fotogegevens van de drones. Zo is de resolutie van de vegetatiekaart van het gebied de Loonse en Drunense duinen op twee plaatsen verfijnd. Op landelijke schaal zijn vegetatiekaarten beschikbaar van bomen die hoger zijn dan 2,5 meter, struiken tussen de 1 en 2,5 meter en vegetatie lager dan 1 meter. Voor de Loonse en Drunense duinen is het nu mogelijk om onderscheid te maken tussen bladverliezende bomen, dennen, heide, en hoog en laag gras.

Wat betekent dit voor de toekomst?

Door de toename van bomen en de vergrassing neemt het oppervlak van zandverstuivingen en heidevelden in het natuurgebied af. Met drones kan de successie van de Loonse en Drunense duinen in de toekomst gevolgd worden. De inzet van Avans studenten heeft hiervoor een mooie basis gelegd. Ook hebben de studenten een advies gegeven over wat voor maatregelen er nog meer genomen zouden kunnen worden, naast de maatregelen die Natuurmonumenten al toepast om successie terug te dringen. Voorbeelden hiervan zijn frequenter kappen, meer paden voor paarden aanleggen en het publiek informeren over de kwetsbaarheid van het gebied. Meer conclusies zijn te lezen in de blogs over dit project die de studenten gemaakt hebben:

• Blog Avans Hogeschool: Dutch dying desert
• Blog Avans Hogeschool: Saving the looney dunes

Leadfoto: Studenten Avans Hogeschool

De Atlas Werkconferentie maakte onderdeel uit van het evenement Building Holland. Zo zochten we de verbinding met de duurzame omgeving om samen te bouwen aan een gezonde en duurzame leefomgeving. Een heus Atlas-kwartet verwelkomde de ruim tweehonderd bezoekers met een muzikaal intermezzo. 

Stevige keuzes

Fred Woudenberg, hoofd leefomgeving van de GGD Amsterdam, trapte de bijeenkomst af met een inspirerend verhaal over de stevige keuzes rond het thema gezondheid bij de inrichting van het Havengebied in Amsterdam. Dit deel van het havengebied binnen de ring A10 wordt ontwikkeld tot een gemengd stedelijk gebied met 70.000 nieuwe woningen en 50.000 arbeidsplaatsen. "Amsterdam gaat met Haven-Stad Amsterdam een stad in een stad bouwen," licht Fred toe. "We zetten daarbij nadrukkelijk in op het borgen van een gezonde leefomgeving en het bevorderen van gezondheid. Zo richten we de leefomgeving zo in dat fietsen en wandelen de ‘normale' manier van vervoer zijn. Een groot deel wordt rookvrij en er komen snackbarvrije zones rond scholen."

Stap voor stap naar nieuw Omgevingsloket

Vervolgens nam Ruben Busink, projectleider Informatiehuizen DSO, de toehoorders mee in de wereld van het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). Dit digitale stelsel krijgt voor de gebruiker de vorm van één loket: het Omgevingsloket. Rond tien thema's Lucht, Water, Bodem & Ondergrond, Natuur, Externe Veiligheid, Geluid, Cultureel Erfgoed, Ruimte, Bouw en Afval Ruben zijn de zogeheten Informatiehuizen ingesteld die de informatieproducten aan het DSO moeten ontsluiten. Ruben vertelt hoe de eerste set Informatieproducten nu bij de Programmaraad in behandeling ligt. "Zij gaan beslissen of er met de ontwikkeling van deze producten een start kan worden gemaakt. Met steeds nieuwe series informatieproducten gaan we het DSO zo stapje voor stapje vullen met informatie."

Nieuwe ontwikkelingen

Vervolgens vertelden Atlas-medewerkers over nieuwe ontwikkelingen en producten. Zo gaf Liesbet Dirven van de Atlas Natuurlijk Kapitaal ons een inkijkje in het onderzoek van vierdejaarsstudenten van de AVANS-hogeschool naar de successie van de Loonse en Drunense Duinen. Op Atlas Natuurlijk Kapitaal staat een nieuwe vegetatiekaart van dit gebied waar de onderzoeksresultaten van de studenten de basis voor vormden. Brigit Staatsen gaf een kijkje in de Gids Gezonde Leefomgeving. Dit platform is in februari gelanceerd voor iedereen die aan de slag wil met het gezonder maken van de leefomgeving, bijvoorbeeld binnen de Omgevingswet.

Gebruiker centraal

Hierna volgden de workshopsrondes. In zes parallelle sessies kwamen in vier rondes allerlei sprekers aan het woord. In deze workshops ging het natuurlijk over de Atlas en de gebruiker van de Atlas. Hoe belangrijk het is om de gebruiker als uitgangspunt te nemen, liet de workshop van Victor Zuydweg zien. "Niemand is digibeet," stelde hij. "Als je wil dat mensen informatie gaan gebruiken, moet je zorgen voor begrijpelijke informatie die toegankelijk aangeboden wordt." Met een aantal sprekende voorbeelden toonde hij aan hoe het in praktijk vaak misgaat en mensen in te ingewikkelde systemen de weg kwijt raken.

In de workshop Ontwerp de nieuwe Atlas dachten deelnemers mee over de nieuwe Atlas. Er kwamen leuke ideeën uit. Een kaart met vliegverkeer, vliegvelden en geluidsnormen, een luchtkwaliteitskaart waar je precies kan zien wat de bron van de luchtvervuiling is en een interactieve geluidskaart waarop je kunt horen hoeveel 100 decibel is. Ook de workshop waarin deelnemers werden uitgenodigd om mee te denken over onze functionaliteiten, leverde waardevolle ideeën op. Zoals een functionaliteit die informatie door de tijd weergeeft, zodat je kunt zien of het beter of slechter gaat. De komende maanden gaan we de mogelijkheden onderzoeken, waarbij deze bijdragen ook een plek krijgen.

Stapje dichterbij

Uiteraard keken we binnen de workshops ook buiten de grenzen van onze platforms. Diverse sprekers van allerlei organisaties hielden lezingen over hoe we een gezonde en duurzame leefomgeving een stapje dichterbij konden brengen. Zo vertelde Manon Zwart van het RIVM over haar wereldzeilreis, die helaas ook voerde langs veel plastic. Meer bewustwording en regelgeving zijn nodig, anders krijgen we deze plastic soep straks op ons eigen bord. Verder leerden deelnemers in het circulaire economiespel van Nicole Segers van Creation2Creation de basisprincipes van de circulaire economie. Gert Nijsink van Rijkswaterstaat zette in zijn workshop uiteen hoe de Klimaatmonitor diverse partijen kan helpen om te kijken hoe de energietransitie in hun gebied verloopt, inzichten die de basis kunnen vormen voor nieuw beleid. En Kasper Spaan van Waternet legde uit hoe groene daken kunnen helpen in steden om het klimaat robuuster te maken en de leefomgeving aantrekkelijker. Teveel om op te noemen eigenlijk. Het was dan ook moeilijk kiezen voor veel bezoekers. Gelukkig staan binnenkort alle presentaties op de Atlas, dus kan iedereen een (gemiste) sessie terug kijken.

Muzikale afsluiting

Nicole Segers van het circulaire economiespel sloot samen met het Atlas-kwartet de werkconferentie muzikaal af met een heus Atlas-lied. "Ik hoop dat jullie net zoveel inspiratie op hebben gedaan als ik," besloot ze. "Hopelijk hebben we vandaag weer waardevolle samenwerkingsverbindingen kunnen sluiten. Voor die gezonde en duurzame wereld gaan we allemaal."

Bedankt iedereen!

We danken alle aanwezigen hartelijk voor hun enthousiaste en actieve deelname. Natuurlijk hopen we dat de community verder groeit, dat de Atlassen weer aan naamsbekendheid hebben gewonnen en dat steeds meer mensen kansen zien om onze Atlassen in de praktijk gaan gebruiken. Hopelijk zien we iedereen volgend jaar weer terug!

.....het welzijn van de mens. Een afname van de biodiversiteit tast de economie, het levensonderhoud van mensen en de voedselzekerheid aan. Is er ook een lichtpuntje? We hebben de kennis om het tij te keren, maar dan moeten we nu aan de slag.