Komend weekend vindt op 8 en 9 september de jaarlijkse Open Monumentendag plaats. Meer dan 4000 monumenten zijn dan gratis toegankelijk voor iedereen. Dit jaar is het thema ‘In Europa’. De strijd tegen en omgang met het water maakt ons als land uniek: als geen ander land kan Nederland zeggen dat het geheel door de mens is gemaakt. Dit leverde naast droge voeten ook prachtige stukjes erfgoed op.
Wat ons als land een unieke plek in de Europese geschiedenis (en in de wereldgeschiedenis geeft), is dat er bijna geen stukje Nederland te vinden is dat wij in onze strijd tegen en omgang met het water niet naar onze hand gezet hebben. Onze deltaligging en een groeiende bevolking liggen hieraan ten grondslag. Zo bedijkten we rivieren, groeven we veen af en legden we polders aan en ontstond het huidige ‘gemaakte landschap’. Met dijken, sluizen en gemalen als stille getuigen.
Bekijk Romeinse sporen watermanagement
Dit leverde, behalve droge voeten, ook prachtig erfgoed op. Zoals het grootste archeologische monument van Nederland, de Romeinse Limes, sinds 2011 op de Voorlopige lijst Werelderfgoed. Deze voormalige grens van het Romeinse rijk doorsnijdt ons land van Katwijk naar Nijmegen en volgt de loop van de oude Rijn. De Romeinen waren de eersten die aan watermanagement deden. Ze wierpen dammen op, groeven kanalen en legden dijken aan. Met als mooi staaltje riviermanagement de Drususdam op het splitsingspunt van de Waal en Rijn om de route naar het noorden beter bevaarbaar te maken. Langs de Limes zijn de sporen van 400 jaar Romeinse beschaving te zien, waaronder ook een aantal oude scheepswrakken. Zie Beleef de Limes.
Wereldberoemd in eigen land
Vijf ‘gemaakte landschappen’ in Nederland staan zelfs op de UNESCO Werelderfgoedlijst en zijn tijdens de Open Monumentendag gratis toegankelijk. Zo kun je de Beemster Fortenfietsroute fietsen die voert langs De Beemster. Dit gebied werd in de 17de eeuw met poldermolens drooggelegd en getransformeerd tot landbouwgebied om zo de mensen in steden van voedsel te voorzien. De plek op de Werelderfgoedlijst dankt de Beemster aan de inrichting van die polder: een strak geometrisch en uniek patroon waarbinnen sloten, wegen en boerderijen werden aangelegd. De kaart van Nederland in 1575 uit de Atlas Leefomgeving toont de Beemster voor de drooglegging.
Of bezoek de Kinderdijk in het waterrijke gebied in de omgeving van Dordrecht. De 19 molens werden gebouwd om het laaggelegen land van de Albasserwaard droog te houden. De vele waterlopen, dijken, molens en sluizen in de omgeving geven een beeld van hoe Nederland al ruim duizend jaar het water in haar voordeel weet te benutten. Op het voormalige eiland Schokland kun je zien hoe de Schoklandbewoners vanaf de middeleeuwen tot de aanleg van de Noordoostpolder de strijd tegen het water aangingen. Tijdens de Open Monumentendagen wordt een unieke compilatie vertoond van historische Polygoonjournaals over de Noordoostpolder en is er een theatervoorstelling die in woord en lied vertelt over de periode van vóór, tijdens en na de ontruiming van Schokland. Bij het Ir.D.F.Woudagemaal komen architectuur, stoom en water samen en kun je het grootste nog functionerende stoomgemaal ter wereld aanschouwen. Het Woudagemaal had als taak om overtollig water vanuit Friesland in de Zuiderzee, en later het IJsselmeer, te pompen en wordt bij extreem hoog water nog steeds ingezet.
Ook onze Waddenzee staat op de Werelderfgoedlijst. Tijdens de Open Monumentendag openen de 24 eendenkooien hun deuren in het Waddengebied die door Landschapsbeheer Friesland toekomstbestendig zijn gemaakt. Deze groene monumenten zijn niet alleen dragers van vele verhalen, maar ook beeldbepalende landschapselementen die als eilanden in het lage en lege waddenland liggen.
Naast deze internationaal erkende watermonumenten zijn ook diverse molens, sluizen en gemalen op de Rijksmonumentenlijst te bewonderen op de Open Monumentendag.
Nederlands gemaakt landschap als inspiratiebron voor Europa
De Nederlandse maakbaarheid van het landschap heeft niet alleen geleid tot droge voeten en mooi erfgoed, maar biedt mogelijk ook inspiratie voor de toekomst van Europa. Want er staat een nieuwe uitdaging voor de deur, die alle Europese landen verbindt: ons veranderende klimaat. Op de expertmeeting Gemaakt landschap van Staatsbosbeheer en de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed die in april plaatsvond stelden de aanwezige experts dat het nieuwe programma van de Europese Unie (vanaf 2020 van kracht) kansen biedt voor erfgoed en landschap in Europa. Het Europese programma focust op bredere inzet van erfgoed waarbij juist de connectie met andere beleidsterreinen als landbouw en milieu wordt gezocht. Goed nieuws volgens de experts, want die samenhang ontbreekt nu.
Een nieuwe uitdaging vraagt om een nieuw landschap
Aanpassing aan een nieuwe uitdaging vraagt om nieuwe landschappen. Wellicht kunnen de kaarten uit onze Atlas Leefomgeving en Atlas Natuurlijk Kapitaal stad- en landschapmakers ondersteunen bij het ontwerpen van deze nieuwe 21ste-eeuwse landschappen. Want uniek aan de Atlas is dat de verschillende kaarten te combineren zijn en zo een totaalbeeld kunnen geven van bijvoorbeeld cultuurhistorische waarden in een bepaald gebied in combinatie met waarden over actuele milieuthema’s zoals groen, hittestress en groen en blauw. Zie de kaart hieronder: een combinatie van de Cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Ede met de Stedelijke hitte-eiland effectkaart. Dit kan handvaten bieden voor de weg naar een nieuw 21ste-eeuws klimaatadaptief landschap!
Combinatie van de Cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Ede met de Stedelijke hitte-eiland effectkaart (Bron: Atlas Leefomgeving)